HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, Volume 11, Issue 6, 23 March 1875, Page 62

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori me te reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. "Weriugitana, Maehe 4, 1575. E hoa, —I aku haerenga i nga takiwa Maori kua kite au ite ahuareka a nga Maori kite Walca, nupepa nei; na, e kore ano au e tino whakamiharo ki tena, no te mea he nui nga korero ahuareka me nga korero ako i te tangata kei roto i taua Walca, he mea tuhituhi na te Pakeha raua tahi ano ko te Maori. E haere tonu ana ra to wakaputa noa atu i te akau o te motu nei, ki roto ki nga kokorutanga me nga whanga whaiti katoa; e tomokia ana nga awn nui me nga manga iti katoa ; o haerea ana nga mania, e whitingia ana nga maunga teitei, e heke iho ana ki roto ki nga taiororua ngaro i tahaki—ara kei nga wahi katoa atu e whai kainga Maori ana, kei reira te Waka e haere ana, kei reira e manaakitia ana e te tangata. E rongo ana hold a a ko etahi tangata e tuku moni mai ana i Ingarani rawa ano hei utu mo tetahi Waka ki a ratou, i te nui hold o to ratou wha-

kaaro ki taua mea; a e korerotia ana hoki taua Walca e etahi tangata kei Hirini, kei Merepana, kei Hopa Taone, kei etahi atu wahi hoki. Na, he roa rawa atu te rerenga o tenei waka kopapa nei i to nga kaipuke a Koromopahi. Tetahi, he ara putangakupu ki nga Maori te Walca nei ma o ratou hoa Pakeha, a e hari ana au i taku kitenga kua nui nga kupu ako me nga matauranga kua utaina ki runga ki taua waka. Na, kite pai mai koe, e hiahia ana au kia puta etahi kupu rnaku i runga i te WaJca mo etahi tikanga i kitea e au. I mua tata ake nei i tae au ki tetahi kainga Maori —haunga te ingoa o taua kainga. Etu ana taua kainga i te tahataha o tetahi awa au nui, ataahua rawa. He awa ia e heke mai ana i tawhiti, ite putake rawa o tetahi maunga rangatira rawa, ngaro a runga i te huka o te rangi; e heke haere ana taua awa i waenganui o etahi wharua momona, purotu noa iho, tae noa kite moana. Rau noa, rau noa, nga tau o taua awa e mahi ana, kaore he maugeretanga; ite ao i te po e kari ana e pokepoke ana e popo ana i te oneone o nga wharua e haerea ana e ia, a inaianei kaore rawa atu he oneone e nui atu ana te momona i taua oneone i nga tahataha o taua awa. Hei rawa nui te kotahi rau eka, rua rau ranei, o taua oneone ma tetahi tangata ahu-whenua, mahi paamu. He tangata au i haere mai i Ingarani, ara i tetahi wahi o taua motu kaore e momona rawa ana tona oneone. Kia nui te mauiuitanga, kia nui te rongoa wai-rakau ki taua oneone, ka rite ai te tupu o te kai ki tenei i te awa e korero nei au, ahakoa iti te mahi, kore hoki te rongoa. E rongo ana hoki au e kiia ana kei etahi wahi o Kotarani, kei nga wahi hiwi, pukepuke, he oneone maroke, wai-kore, te oneone, engari he nui te tupu ote kai ite kaha mete matau ate tangata kite mahi. Na, mau e mohio kite ohonga mete pouri o toku ngakau i taku kitenga i tenei whenua momona, i nga tahataha o te awa i ki ra au, e maumautia ana kite takoto noa iho, ko te awa anake te mahi na kite whakawairakau kite whakainomona i te oneone. Tena pea koe te mahara mai i takoto kau ai taua whenua he kore tangata hei mahi—kaore i tena te tikanga. Ko nga tangata e noho ana i taua kainga, me tetahi kainga e tata ana ki reira, he nui noa atu i nga tangata mahi o te 12 paamu kei Ingarani. Engari, ko te take tenei i ahua ke ai; ara, he tangata ahu-whenua te tangata paamu o Ingarani, ahakoa rangatira kuare ranei, he mahi anake; ko te tangata Maori e kore e mahi—ko te take ra tena i rere ke ai. E kore e tuturu ta te Maori tana mahi, e kore e ata mahi tonu i tena rangi i tena rangi kite whakapai i tona kainga; he mahi whakahipahipa tana mahi i aua mea katoa; a, kei te kainga e korero nei au, kei a ratou tahuritanga kite ngaki, kite whakato ranei, kite tua ranei i tetahi rakau kotahi, ka waihotia e ratou hei mea whakanuinga rawatanga ma ratou, ka tikina he rama, waipiro nei, i te taone hei kai ma te ohu—tena koe kai te ki mai kite porangi o tenei mahi whakahe tangata. Tetahi, kia pau mai nga kai te hauhake, ka waiho noa iho te whenua kia takoto ana, ka whakarerea noatia atu kia tupungia e te otaota, ka tangohia he whenua hou i tetahi tau. Ki te mea ka peratia te mahi a nga tangata paamu o Ingarani, e kore e roa kua rawa kore katoa ratou. Kei Ingarani, ka tae te tangata haere ki nga kainga i uta, ki nga paamu ranei, ka kite ia i nga kaari patiti matomato e kapi katoa ana i te kau momona, i te hipi ranei; a, mehemea he ngahuru, ka kite ia i nga maara witi, aha atu, e puwhero anae whakahingahinga ana i te hau, i roto katoa i te taiepa rakau ataahua, i te taiepa tumatakuru ranei; ko nga whare tunga kai me nga tokiari he mea ora katoa; ko nga whakapu witi, oti ranei, aha atu ranei, e tu marire ana mo te takiwa o te hoko ; nga rakau, taimaha ana i ona hua reka,

momona ; ko nga wliare nohoanga tangata he mea ora he mea pai katoa; ko nga kaari tupuranga rakau, me era atu mea, he pai noa iho, e korc e waiho kia tupuria e teotaota. Ko nga tangata hold e kakama tonu ana kite mahi i a ratou mahi, no te mea he tokoiti rawa nga tangata o Ingarani e mangere ana, ko nga kuare, kai-matai kai anake. Mehemea i mangere o reira tangata, e korc ano e roa ka mate. Tena ra, ko te tangata haere i Niu Tirani, ka tae ki tetahi kainga Maori, he aha tana e kite ai ki reira ? Ko etahi kainga e ahua pai ana ano ; otira ko te alma o te nuinga he taiepa pakaru ; nga kaari kua kapi i te otaota; he hpiho maha noa e haereere ana, ko te nuinga o aua hoiho he hauarea noa iho, he tuara mate ite tia haere kino ate tangata i runga; he kau etahi, he mea mahue noa, kaore e tauia te wai-u; ko nga whare he pakaru noa iho ; ko nga poaka me nga tamariki e tahurihuri ngatahi ana i roto i te paru ; ko nga pakeke e noho noa ana i te whenua, e kai paipa ana, e purei kaari ana, e korerorero noa ana i ijroto i o ratou whare kino, whakatupu mate mo te tinana, e takoto ana ranei e moe ana i raro i te maru o nga rakau. Na, ko tehea te mea pai ? E kore ranei e whakaae mai aku hoa Maori, kite paamu pera o Ingarani, o Niu Tirani ano ranei, he pai rawa atu ia i te kainga Maori noa iho nei, kaore nei he painga o ona whare me ona taiepa, heoi nei tona painga hei mea wahie anake ? Koia rawa ano ra, he pai rawa atu te paru kore ite paru tonu; te noho tika i te noho he ; te ora i te mate ; he pai rawa atu te kai e tupu nui ana ite otaota noa iho, mete ahu-whenua ite mangere noa iho. Te take e tuhi nei au i tenei reta he tohe naku ki nga iwi Maori Ida whai tikanga ratou ki runga Id nga painga e whiwhi nui nei ratou, ara ko a ratou whenua nui. Kia pai ta ratou mahi, kia u tonu ; kite peratia he tikanga kaore rawa he kainga Maori o Niu Tirani katoa e kore ai e kitea te ahua o te ora mete whairawatanga ote tangata, ka tika hoki ia kia maha nga maero e haere ai te tangata ki te matakitaki ite kainga pera; me nga Maori tonu ano hoki, kua nui rawa atu o ratou rawa me o ratou haringa, oranga ngakau, i to tenei e noho nei ratou. Kia kotahi te mea e whakaaturia e au, kia mohiotia ai te tikanga o taku e korero nei. He awa powharuwharu kei waenganui o taua kainga Maori i korero ra au, e toru e wha ranei iari te whanui o taua awa ; kei te takiwa ua he kino rawa te whakawhitianga, he whakainomori tonu, kei tefpaki he kino ano, he rakau te ara. He nui te rakau e tata tonu ana ki taua kainga, he tokomaha hoki nga tangata, nga pakeke me nga taitamariki; a mehemea e tahuri ana kia tokorua, kia tokotoru, kia kotahi tonu ano ranei, o ratou kite hanga arawhata, penei ka oti ite rangi kotahi tonu tetahi arawhata pai ano, kaore hoki he moni e pau, he mauiui anake ; otira tau noa tau noa e waihotia ana, kaore e arawhatatia. Me he Pakeha ka kiia he tangata mangere rawa te tangata waiho i taua hanga kino i tona kainga, i te wehi kei mahi ia kei mauiui ia i roto i etahi haora ruarua nei. He nui nga mea pera kua kitea e au, otira kati o aku e korero ai. ■ E mahara ana au he ruarua rawa nga kainga Maori o Niu Tirani katoa e kore ana e rite te ahua ki taku e korero nei. E hoa, e te Kai Tuhi, tenei ano tetahi tikanga nui e whai kupu ai ano au. Kite mea e hiahia ana nga Maori kia whai matauranga kia whai rawa a ratou tamariki, me manaaki e ratou nga kura kua whakaturia nei'e te Kawanatanga hei akoranga mo ratou. He kura pai te kura ite kainga i korero ra au. He nui te aroha, he nui te whakaaro o te kai-whakaako, raua ko tona wahine, ki nga Maori, nga pakeke me nga tamariki ano, a he nui ano hoki te pai a nga Maori ki a raua; engari i pouri au i taku rongonga kaore i u tonu te haere a nga tamariki ki taua kura. Ko etahi kaore rawa atu i haere kite kura, no te mea e nga-

kau kore ana kite kura, he pera hoki me etahi o a tatou tamariki, o ate Pakeha nei; a ki hai o ratou matua 1 tohe, pera me nga matua Pakeha nei, kia haere aua tamariki kite kura. Ko etahi, i hiahia ano kite haere, i puritia kite kainga hei kai-patu poaka hei mahi kai, hei aha noa atu, mete noho man "-ere no-a pakeke ite kainga. I taku taenga ki taua hari rawa au ki o te matauranga o nga tamariki, ahakoa enei tikanga whakararuraru e ka nei au. He nui te pai o ta ratou tuhicuhi, a i kitea i reira te tohu ote tika mete matauranga nui o ratou, ina kaumatuatia ratou, kite mea ka ata akona ratou. Ko te tikanga tuatahi e ahei ai te akoranga, ma nga matua ano e tono kia haere tonu aua tamariki kite kura, ka taea ano rapea tenei e nga matua. He nui no-a'ta-kiwa i mua, i muri iho hoki, o nga haora o te & kura mo nga mahi me nga takaro e tika ana mo te tamariki. Ko taku tino kupu tenei ki aku hoa Maori, ara, ko te whakaaro e mea nei tera e taea he oranga he whairawatanga e te iwi kaore e mahue ana te kai waipiro, kaore e whai mahara ana, kaore e ahu-whenua ana, na e rite pu ana kite whakaaro e mea nei tera e tupu a ka whai hua te kumara mehemea ka toua ki tetahi huanui inaro rawa, takahanga na te tini o te tangata. Ko ena tangata, ko Haurangi raua ko Mangere, e hara i te mea ko raua anake e kino rawa ana, engari he matua raua no te kino, he rua e puta mai ai etahi kino me etahi he maha noa atu. Taku kupu whakamutunga, e harai te mea he whakahe naku i tuhituhi ai au i tenei reta, engari na te mea ko au. He hoa no nga Maobi.

Ki a te Kai Tula o te Waka Maori. "Whangaehu, Bth Maehe, 1575. E hoa, —Ko etahi Pakeha e whakaaro ana i rokohanga mai e o matou tupuna he tangata ano i tenei motu i to ratou taenga mai ki uta nei i runga i nga waka i rere mai i Hawaiki. Otira, kaore—kaore lie tangata i kitea ki konei. Ko Hawaiki te kainga o toku tupuna o Turi, ko Aotea te waka i rere mai ai ia i te moana uriuri, ratou ko ona tangata rahi atu ite 60. Ka tae mai tona waka ki waenganui pu o te moana, ka haere ake tona atua i raro ka man kite toi o te hoe a te kaiwhakatere o tona waka, ara ko Tutangatakino, katahi ka w r hiua te tangata kite wai, ko Tapo te ingoa. Ka taka ki roto kite ngaru ka eke te atua o taua tangata i whiua ra ka korero, ka mea; —" Hina mai te whetu pukana nui o te ata, ko taua kua u ki uta," (ara, ki Niu Tirani nei). Ka whawhatia atu ano e Turi taua tangata i whiua ra hei tohunga, hei poropiti, mona. Katahi ka rere mai tona waka, ka kite ia i te rae o Kawhia. Katahi ka whakangotoa te ihu o tona waka ki taua rae, ka uia ki Kawhia. Ka whakatupu haere mai ia i te- tangata a tae noa mai ki tona kainga tuturu, ki Patea—ka tini ka mano te tangata, ona uri. Tokorua ona uri i tae mai ki "Whangaehu nei, ko Taitapu te tuahine, ko Kangiwhakaturia te tungane—koia ra au e tuhi nei.

Ka tunata he take atua Maori noku, no mua tae noa mai kite takiwa i tae mai nei te Pakeha, he atua ika no te moana, ko Hongomai te ingoa, e ora nei ano. Ko toku tangata i tangohia e taua atua ika ko te Uapati. Ka rua ona tau i ngaro atu ai taua tangata i a matou, a tae atu ana ki Ingarani i roto i aua tau e rua. Te hokinga mai ki a matou he kahu Pakeha ona kahu, he kohuai paraikete, he rerihate — kaore ano tera kahu kia kitea ki kouei. Kua kotahi rau e rua te kau tau tona wehenga inaianei to taua tangata i tangohia ra.

Kite haere lie Pakeha iau i runga i taku waka ki te moana nui, i nga wai-maori ranei o uta, tena e mataku, tena e ki, —"Haro !He aha tenei!" me ka kite iho i te papa o te waka e piri ana *taua ika atua. Ahakoa i te moana nui, i nga wai-maori o uta ranei, ka tae mai ano ia hei hoe i taku waka me rokohina au ete tupuhi, me vvhaia ranei au ete hoa riri. He ika rongo rawa ia me tonoa e au i mua ai i nga ra o te tapu, ite tapunga o toku reo hei tono i a ia. !N"a, ko tenei korero he tika rawa he pono rawa i mua ai. Na to hoa, na