HE WHARANGI TU WHERA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 20, 6 October 1874, Page 253

HE WHARANGI TU WHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori mete reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Werengitana, Hepetema 21, 1874. E hoa, —Ko taku reta tena ki a te Kawana, me tana reta whakahoki mai ki au. Me tuku e koe ki te WaJca Maori. ]Sa to hoa "WißEiiu Katene. Werengitana, Hepetema 7, 1874. Ki a Ta Hemi Pakuihana, Kawana o Niu Tirani. Kia ora koutou ko tau whanau, me tou hoa. He pukapuka poroporoaki tenei naku ki a koe. Akakoa kotahi ahau i Po Nekenei, maku e tuku he kupu poroporoaki atu ma oku iwi ki a koe; ara, ka kiia tenei poroporoaki na te iwi katoa o Ngapuhi. Ko te koanga ia o te ngakau o era iwi i tae a tinana a-tu koe ki o ratou lakiwa, i whakapualci nui koe iau kupu ako ki o ratou aroaro; heoi, mau ana te maharaharatanga ki nga ngakau o te iwi—a, tera pea e rongo ratou kua hohoro to hoki ki rawahi, tera pea e puta he pouri aroha ki a ratou. Ahakoa ra, hoki noa atu koe kua kite koe i aua iwi, me nga tikanga ahuareka a o iwi Maori i puta i te takiwa o Hokianga mo tou taenga ki tera whenua. A, me nga raruraru katoa i tupono mai ki tou aroaro oti pai ana ki runga ki nga ritenga ole ture. Heoi ra, ka takea .te kupu mo te poroporoaki. Haere ra koutou ko to hoa me au tamariki i runga i te maramatanga ; mahue iho a Tirani i a koe, i mahue i runga i te pai. Haere ra i runga i nga tikanga a to tatou Kuini

atawhai. Ahakoa ngaro atu koe ki nga maero tinitini o te ao, e kore e mutu to matou mahara ki a koe. Na to hoa Na "Wi Katene. Ko te reta whakahoki mai tenei a te Kawana, ara, — "Werengitana, Hepetema 9,1874. E taku hoa aroha, — Tena koe, ka nui taku whakawhetai atu ki a koe mo nga kupu aroha i roto i te pukapuka i tukua mai nei e koe mo te taha ki to iwi, mo to takiwa hoki. Na te kalia o te karanga a Ngapuhi, me nga iwi e noho tata ana ki a ratou, ki an i taku haerenga ki reira, no reira au ka mohio rawa akuanei ratou ka ngakau kotahi ki a koe i runga i o whakaaro arolia ki au. Ka nui taku koa kite mea kua whakaturia nei etahi Eangatira o etahi iwi ingoa nui hei Minita hei hoa mabi tahi i au ; e hara i te mea ko to raua kalia i runga i te motu, engari e waiho ana hei take whakanui haere i te ngakau piri pono ki a te Kuini mete ngakau tatu o te iwi Maori. He mea whakahari i te ngakau te kitenga o te nui haere ote piri ote iwi Maori kite whakahaere i nga tikanga Kawanatanga e mahia tahitia nei e ratou ko o ratou hoa pakeha i Niu Tirani, me to ratou whakaaro kite titiro kite Kawanatanga mete Paremete hei whakatika i o ratou mate, mete mohio ano hoki tera ka ata whakaarohia, i runga i te ara tika - , a ratou tikanga.

E tumanako ana taku ngakau kia kaua e roa te wa e tahuri ai nga iwi katoa kite whai haere ite tika, me to ratou whiwhi kite rawa kite ora i runga i temahi hokohoko mete mahi tahi ite iwi pakeha. E tumanako ana hoki taku ngakau kia whakaakona nga whakatupuranga e tupu akenei e taea ai e ratou te whakahaere tika i o ratou rawa, e tu ai hoki ratou i nga turanga nunui i roto i te iwi. Ka ki pono ahau ki akoe, ka mau tonu aku mahara aroha nui ki Niu Tirani. I runga i taku mohiotanga ki Niu Tirani, kua kite au i ona raruraru nana i whakataimaha i kore ai e liohoro te kake haere; waihoki e whakaaro marama ana ahau ki nga tikanga pai a ona iwi e rua, ate Maori mete Pakeha. Ahe nui rawa taku koa kite whakapuaki kupu i runga ite ngakau whakapai mete ngakau tumanako, mo tenei whenua. A to hokinga ki to kainga me ki atu e koe kite iwi, ka nui taku hiahia kia c*ra tonu ratou. A e tumanako ana taku ngakau kia noho roa ratou i o ratou whenua i runga ite rangimarie mete ora. Na to hoa pono Hemi Pakiuhana, Kawana. Ki a Hon. Wiremu Katene, M.HJR., &c., &c., &c.

Ko tenei reta i raro nei, mo te reliitataiiga o nga whanautanga tamariki Maori, kua homai ki a matou kia panuitia atu : Akarana, Hepetema 16,1874. Eli a Te Makaeiki, — Tena koe, —E whakapai ana a liau kite kupu a Teonetana e mea nei kia tuhia nga tamariki Maori i whanau i roto ite tau; mete kupu ano ate Bopitini kia peratia ano nga mea i mate; mete kupu ano a Matera, mete whakaaro a Takuta Porena. Erangi, kia penei te kupu a Takuta Porena; me tuku ma nga rangatira o ia iwi, o ia iwi, e mahi taua mahi, ia tau, ia tau, kia mohio ai ratou kite iwi katoa, ki nga mea ora, ki nga mea mate, ki nga mea e whanau ana mai, kia marama ai te wliakaatu atu ki a koutou, kite marama ano ite Kawanatanga he tikanga e taea ai te pera.

. P 9 eiie i kupu ka whakatakotoria nei maianei, kia mohiotia ai te take i heke ai te Maori, kia hanga ai hoki lie ture mo nga wahine Maori a muri ake nei. Tena koe, te tangata haere moana. X haere rnai korua ko Meiha Eopata i te wahi e hiahiatia nei e au. Na to hoa, Henaee Potae.

He korero na te waea mai tenei i raro nei. I tangohia mai e matou i roto i nga nupepa Pakeha, ara:— Oketopa 2. Kotalii te reta kua taia ki roto kite JPerehi (nupepa nei) i tenei rangi na tetahi tangata, ko 31. K. Mete te ingoa, e ki mai ana kua mau ora i a ia nga Moa e rua i runga inaunga, i te 25 o Hepetema, i te wahi e whakahuatia ana ko Paraoningi Paehi (kei Katapere, Kaiapoi). E ki ana taua tangata ka tatata ia kite taumata, ka re re atu ona kuri ka tau haere. Katahi ia ka whai atu i muri; ki hai i roa e haere ana ka oho tona mauri i nga manu nunui e rua ka kitea e ia, ko tetahi he mea teitei rawa, ko tetahi he hakahaka iho. Ka kite ia e whano mate ana ona kuri i aua manu, katahi ia ka oma ki muri karanga ai ki tona hoa. Muri iho ka mau ia kite taura, here hoiho nei, ka meatia hei mahanga ; katahi ka ngoki atu ia ma tua ite rakau, ka tata kite kumu 0 te mea nui o aua manuka whiua te taura, e hara! mau rawa! hohoro tonu te whakamau ite pito ote taura kite rakau tawai nei. Mahara noa ia tera e riri taua manu, otira kaore i kaha tona riri; ko te mea iti i noho tonu i te taha o te mea rahi. Muri iho he mea waingohia noa te here i nga waewae, a e rua nga ra i waiho ai i reira i taua rakau mau ai, mete noho tonu te mea kuao i te taha o tona katua. I te Taitei i muri mai o taua ra ka arahina te katua ki te kainga, e taua pakeha ratou ko nga hepara a Paramutana (he pakeha), mete whai haere te kuao i muri. E waru putu te tiketike ote katua, e rima putu o te kuao. Kua ahua rata te katua. Kua ki taua pakeha, a te Mete, kia haere mai ia ki Karaitiati ite Taitei kua taha nei. [No muri mai ote panuitanga o tenei korero i runga ake nei, kua tae mai tetahi kupu i te waea he ki mai kua puta aua manu, kua rere! He nukarau noa rapea taua korero, engari na te ata korero marire o te hopukanga i maharatia ai he ahua pono.] He nui nga mahi tika a tera rangatira Maori, a Paora Tuhaere, o Akarana, i runga i nga tikanga e pai ai te motu nei. Ahakoa kei nga tikanga nunui, tikanga iti ranei, he hoa tonu ia no te Pakeha, o mua iho. He kupu tenei no roto i te JSFiu Tirani Herara (nupepa pakeha kei Akarana), ara:—" I roto i nga marama kua taha nei kotahi te poti, na tetahi pakeha, ko Hemi Kanare te ingoa, i tahaetia i tona tauranga. Ka kimihia ka kitea i te moutere i Otea, i nga Maori e mau ana. Tohea ana kia whakahokia mai, kaore rawa i whakaaetia. Ka rongo a Paora Tuhaere, katahi ia ka whai tikanga ki runga ki taua mea; na, inaianei kua whakahokia mai taua poti ki Akarana na runga mai i tetahi kaipuke rewa tahi, ko Wikitoria te ingoa, a kua tae kite tangata nana. _ Engari, hoki rawa mai taua poti, kua kino noa iho i te mahi kino a te tangata." Ko nga Maori o "Whanganui ki runga e whakarite ana ki nga Pakeha kia hoatu nga mea hei hanga ano 1 tetahi mira paraoa ma ratou ki reira. Ko te wha tenei o nga mira, a e hari ana matou ki to ratou kaha ki runga ki enei tikanga pai. (Whanganui Herara).

E meatia anatetahi kura Maori ano kia whakaturia i te takiwa ki Whakatane, i waenganui o te Kurae o Tikirau, o Opotiki. He nui nga Maori kei taua takiwa. Ko te JPerehi, nupepa, o te 2 o nga ra o Hepetema, e ki ana 154 nga wakona o te rerewe i haere i roto i te ara poka i raro i te whenua i Poti Kupa (ki ko atu o Kaiapoi), i te tahi o nga ra o Hepetema. Nga utanga o runga i tae kite kotahi te kau ma tahi mano tana rawa. E 300 tana te pahikatanga ake o enei-utanga i a etahi atu i haere i taua poka i te ra kotahi o mua iho. Kei apopo, te 7 o Oketopa, te taea ai te 105 o nga tau kua hori atu i muri mai o te taenga tuatahi mai o Kapene Kuki ki Niu Tirani nei. Kotahi te tangata Maori ko liapeta te ingoa, tona kainga e tata ana ki Waiapu, i te taha ki raro ; e pupuhi ana taua tangata kite kahu inanoa nei, he pahemo anake nga mata i te kahu tu ke ana kite iramutu o taua tangata, he tamariki e whitu tonu ona tau —heoi, mate tonu atu taua tamaiti. I te 1 o nga ra o Hepetema kotahi te Maori, ko Timoti te ingoa, mete hakui Maori, me tetahi kotiro hawhe-kaihe, ko Baiha Mete te ingoa, e whakawhiti ana i te Aumiti, i tera motu, i runga i te poti iti. Ka taka ta ratou poti ki roto kite riporipo, totohu tonu iho mete tangata Maori ra mete wahine Maori ra; ko te kotiro hawhe-kaihe nei i maanu tonu tae noa mai te poti a nga Pakeha kite whakaora i a ia—i rongo hoki ratou ki nga auetanga. Hui katoa nga Pakeha o. Ingarani i whiti mai ki tenei koroni i roto i nga marama e ono, mutu mai i a Hune kua taha nei, kua rua te kau ma tahi mano, e wha rau. He rongo aroha rawa te rongo o te hemo-kai i Ehia Maina, he whenua nui kai te taha kite tonga o luropi. I roto i tetahi takiwa o taua whenua e rima mano nga tangata i mate rawa atu i te hemo-kai, a he tokomaha i kai i te patiti, tarutaru nei, hei oranga mo ratou i roto i nga wiki maha. Takoto noa ai etahi tupapaku i te whenua i roto i nga ra maha atu, kaore i hohoro te tanu. Ko etahi kainga kua whakarerea rawatia e te tangata. E kohikohia ana he moni hei hanga hohipera (whare-turoro) i Wairarapa. Ko a te "Watarauhi i hoatu ai mo taua hohipera e £52 10s. Kua timataria te mahi ite piriti kite Whanga tunga kaipuke i Ahuriri. No te Hatarei, te 19 o Hepetema, i poua ai te pou tuatahi.