Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, HUNE 30, 1874. PAKARUTANGA O TE KAIPUKE PIRITIHI ATIMIRA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 13, 30 June 1874, Page 158

Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, HUNE 30, 1874. PAKARUTANGA O TE KAIPUKE PIRITIHI ATIMIRA.

Ko te korero kei raro nei o te matenga o te kaipuke, a te Piritihi Atimira, ki Kingi Aereni, i te ata o te 23 o Mei kua taha nei, he mea whakawhaiti mai no nga korero o te matenga o taua kaipuke i taia tuatahitia i roto i nga nupepa o Merepana, a tangohia mai ana pannitia ana i roto i te IsTiu Tirani Taima nupepa, otel3 o Hune nei. Ko Kingi Aereni (he motu paku nei) e takoto ana i te kuititanga e tiriwa ana i nga motu e rua, a Teehimeenia me Aatareeria. Te mataratanga atu o taua motu i Po Neke nei e 2000 maero, kei te taha hauauru:— " Ko te korero o te matenga o taua kaipuke, e ki ana te Argus nupepa, no Merepana, he mea whaka.iroha rawa, no te mea e 79 rawa nga tangata i mate

rawa, lie nui nga waliine i roto i a ratou. Nga tangata eke noa ki runga ki taua kaipuke e 49, nga heramana tuturu o runga e 39; tokoiwa tonu o enei katoa i ora. Te rongo tuatahi i tae mai kite taone nei (ki Merepana) o taua mate, he waea mai no Kuinikiriwhi; i penei nei nga kupu.-—' Ko te kaipuke rewa rua, a te Kangaru, katahi ano ka tae mai i Kingi Aereni, korero mai ana kua mate rawa te Piritihi Atimira? i te Ra-horoi, te 23 o Mei nei. I eke taua kaipuke ki nga toka i te taha hauauru o te motu, a ngaro rawa atu ana i roto i te koata haora kotahi noa nei, ki hai i mahue tetahi maramara. Tokowha o nga heramana, tokowha nga pakeha eke noa mai, mete meti tuatoru, i ora; i piki ratou ki runga kite rewa ite ihu, muri iho u ana ratou ki uta na runga i nga papa me nga rakau pakaru. E49 nga pakeha eke noa, e39 nga heramana, heoi nga mea i ora tokoiwa.' Muri tata iho o tena ka tae mai ano he korero waea kite Tino Hekeretari o te Kawanatanga, a te Paranihi, he pera ano nga korero. Ka rongo ia ki aua korero, katahi ka meatia e ia te tima o te Kawanatanga, a te "Wikitoria, kia haere ki reira ; otira kua hohoro te tae mai te kaipuke rewa rua, a te Kangaru, me nga morehu ano i runga, katahi ka ata rongo kite tikanga ote korero ki a ratou, a mohio ana kaore he tikanga e haere ai te "Wikitoria, kua mate katoa hoki nga tangata. " Kua pouri rawa i runga ite rangi i etahi rangi i mua atu o te pakarutanga o te kaipuke ra, tae noa mai kite ra i pakaru ai; na reira te kitea te ra, e taea ai e te Kapene te mahi i nga whika e mohiotia ai te wahi o te moana e haerea ana e tona kaipuke, na reira pea i paneke rawa atu ai te kaipuke kite taha tonga i to tana i mahara ai, a ka tata rawa ki Kingi Aereni. Kua whakaaro ia e takoto watea ana te moana ki mua o tona kaipuke, inahoki kua nui nga heera kua wetekia ite poo te Parairei, te 22 o Mei, i te aranga mai o te wati (te hunga tiaki) i te 8 o nga haora o te po, e tere ana hoki te haere o te kaipuke, e ono maero i roto i te haora kotahi. Ko tehau e pa whakaheke mai ana, ko te ihu o te kaipuke i anga kite whakarua. Ka karangatia te wati o te weheruatanga kia ara ake, katahi ka riro ko te tino meti hei tiaki ite kaipuke. Ka tonoa e ia tetahi heramana kite ihu tu ai, titiro ai kite wateatanga o te moana, ko tetahi i pikipiki tonu ki runga ki tetahi o nga rewa tirotiro ai kite whenua. Kaore he mea i kitea tae noa kite rua o nga haora i te aonga ake, katahi ka haere he tangata ke kite wiira—ara te urunga. Hawhe haora i muri o tena ka kitea ki mua o te kaipuke te pouritanga mai o te whenua ete meti. Katahi ka karangatia eia nga heramana katoa, ka whakatumutia te ihu o te kaipuke kite hau, he mea kia whakakoripiripitia ki te haute haere ate kaipuke, kia mahue ai te whenua i tahaki. Ki hai ano i rima mineti e rere ana i tona ara hou, kua karanga te tangata i te ihu, ' He tai whati kei mua!' Kua tae ake tenei te Kapene ki runga kite papa ote kaipuke, otira ki hai ano i puta he kupu tohutohu mana kua eke te kaipuke kite toka, a mahara ana akuanei hinga ai nga rewa katoa ite rutunga ate tai i te kaipuke. Ko nga tangata eke noa ki runga ki taua kaipuke, i raro e noho kuare ana; kaore hoki i mohio tenei he mate kei mua i a ratou, a ohorere kino ana ratou i te kaha o te paanga kite toka—ngateri ana tera te kaipuke ! Katahi ka mui mai ratou ki runga kite papa ote kaipuke, te kaumatua, te tamariki, te tane, te wahine. He maha nga kotiro i roto i a ratou, a he hanga whakamataku te aue mete inoi a te wahine kia whakaorangia ratou, he mea whakaaroha rawa. Ko nga wahine me nga tamariki kua hui kite ta ote kaipuke e pipiri ana ki nga taura hokai o te rewa. Katahi ka karanga te kapene raua ko te meti kia ' "Whakaateatia nga poti.' Katahi karere ate Peka,

(te meti ra), kite tiki toki hei tapahi i riga rewa kia riro atu. No te ngaruetanga o te kaipuke ka mau te tuatoru o nga meti ki ona kahu, ka rere ake _ki runga noho ai; kua rua wiki o taua meti e mate ana i te piwa ki raro, kaore hoki i haere ake ki runga. E mahi ana nga heramana kite whakaatea i nga poti, e whakatatutu ana te kamurai te wai i roto i te kaipuke, e whakaatu ana hoki ki ate kapene. Kaore he ponanatanga, kaore he potatutatutanga, kaore he ahatanga; ko etahi e ata mahi ana kite whakawatea i nga poti o te taha kite ihu, ko etahi i nga poti ote ke. Ko nga poti o te ihu kua herea ki runga ki tetahi whare e tu ana i te papa o te kaipuke, a ko te kiki te poti tuatahi i whakamatauria. Ko te tino meti, mete meti tuatoru, me etahi heramana, i tahuri kite tapahi i nga taura here o taua poti; muri iho whakamatauria ana kite kokiri kite wai, na te hurihuri ote kaipuke ka taka kite wahi ki waenganui o taua whare me nga papa kaokao o te kaipuke, a pakarurawa ana. I taua takiwa tonu ano kahurihia a waenganui o te kaipuke e tetahi ngaru nui, ka riro i kona te tino meti me etahi o nga heramana, mate katoa atu era. Ko te meti tuatoru, me etahi heramana tokorua, i rere ki runga kite pikitanga kite rewa ite ihu, a puta ana era. Ko te rewa iteta i riro i te putanga mai o tetahi ngaru i muri tonu iho o tera, riro ana mete tini ote tangata, nga tane nga wahine, e piri ana ki nga taura pikitanga o taua rewa. Katahi ka huri haere tonu te ngaru i runga i te kaipuke ra, a ki hai i taro riro ana hoki ko te rewa o waenganui. Katahi ka kitea te mahi ate ngaru; titiro rawa iho nga tangata i runga i te rewa ra e pakaru ake ana te papa ote kaipuke. Taro kau iho ka kahakina ano ko ratou e tetahi ngaru tiketike rawa, ka pahuhu atu hoki te kaipuke i te toka ra ki te wai hohonu. Ko te meti tuatoru, me etahi atu, i eke ki runga ki nga rakau me nga papa e maanu ana i te wai, a na te ia na te tai ratou i kawe ki uta, engari i maru noa iho ratou i te kahakinga a te ngarungaru ki runga ki nga toka. I hanga ki nga rakau i pae ki uta he pa mo to ratou nohoanga, hei arai i te hau; he kai ano etahi i pae ki uta, a ora ana ratou. He kaho waipiro tetahi i pae ki uta, na reira i tino pai ai ratou. Ite Ea-tapu ka noho ratou ka okioki, po noa; i te aonga ake ka haere ratou i te takutai tirotiro haere ai me i kore he tangata o taua moutere. He nui nga tupapaku pae ki uta i kitea e ratou. Te taenga kite whanga e huaina ana ko Whanga Kari ka kite ratou i tetahi tangata ko Meke Peahana tona ingoa, tana mahi i noho ai ia ki reira he whai i nga kuri o ro ngahere. _ Katahi ratou ka ora i taua tangata, nana ratou i atawhai. Ka kite hoki ratou i reira i tetahi tangata no to ratou kaipuke ano, ko Kaningama tona ingoa, he inorehu mai no te kaipuke. Ko ia mete meti tuarua me etahi atu kua whakarere i te kaipuke kua haere mai i runga i tetahi o nga poti i muri tata iho o te ekenga ra ano o te kaipuke kite toka. "No te hoenga mai ki uta ka tahuri ta ratou poti i te tai, mate katoa ana ratou, ko Kaningama anake, raua ko tetahi, nga morehu; i pupuri raua kite tangere ote poti, paea ana ki uta, a kitea ana ete pakeha ra, a Meke Peahana, ka atawhatia raua e ia, ka whangaitia ka whakauwhia ki te kahu maroke. Ite aonga ake ka hui katoa ratou, nga morehu, ki .te wahi kotahi. Katahi ka kitea te kaipuke rewa rua, a te Kangaru, e tu ana i te taha o tetahi motu iti e tata ana ki reira, ka hoea he poti ki reira e tetahi o nga pakeha o uta, katahi ka rere taua kaipuke ki Kingi Aereni, ka mauria nga morehu katoa ki Merepana." Eki ana te Terekaravohi nupepa;—" He kaipuke rino a te Piritihi Atimira, ona tana e uta ai ki runga, i 1733 i te ruritanga. I hangaia ki Eiwapuru (kei Ingarani) ite tau kua taha nei. Ko tona haerenga tuatahi tenei i rere mai nei ki tenei moana. Engari

i te rerenga mai i Ingarani i te tuatahi i rokohanga ia e te mate, a mea ana etahi o nga heramaria he aitua tena mo ratou. Ko te mate tenei. Ite taenga mai kite Pei o Pihikei ka rokohanga ia ete tupuhi kaha rawa, ka hinga katoa ona rewa i te kaha o te hau, hoki ana te kaipuke kite kainga kia hangaia houtia. (Ko te Pei o Pihikei he kokorutanga nui e tata ana ki Ingarani, ko te akau o Paraani, whenua o "Wi Wi nei, kei te taha rawhiti o taua kokorutanga, ko te akau o Peina kei te taha tonga). No te otinga, ka oti te hanga, ka rere mai ano taua kaipuke ra i Eiwapuru ite23 o Pepuere i tenei tau. Kotahi te tangata toa rawa i runga i taua kaipuke i te pakarutanga, he tangata eke noa mai, e hara i te heramana. E whati tonu ana te ngaru ki runga kite kaipuke, e kahakina tonutia atu ana nga mea e aue ana e pupuri noa ana ki nga taura, ki nga rakau, ki nga aha noa, ko te ahua o taua maia e marie noa iho ana, kaore i ponana, kaore i wehi, kaore i aha. Ko tetahi o nga mea i ora i muri nei i rongo kite [ui a taua tangata e ata puta marire ana ki a te kapene i roto i to ratou mate nui, whakawehiwehi, a penei ana, 'He aha te take o tenei he, ete kapene ra ?' Ka ki atu te kapene, ' Aua ano ; he he pea no nga koronameta.' (He mea ahua rite kite wati te koronameta, he mea e kitea ai nga haora o te rerenga o te kaipuke, e mohiotia ai hoki te wahi e haerea ana). I riro ano i muri taua tangata i te ngaru te kahaki, mate atu ana. "He nui te mate o nga morehu. I nui rawa te makariri o te ata o te rangi i mate ai te kaipuke ra, ite haora hoki mete hawhe i pupuri ai ratou ki nga taura ote kaipuke i mua atu ote totohutanga; he wahi iti i mau ai ta ratou pupuri, i te kaha mete mataotao rawa ote hau, mete nunui ote nganga, he mamae nui to ratou. Muri iho e rua o ratou haora i roto i te wai e pupuri ana ki nga rakau, katahi ka paea ki uta —tae rawa atu ratou ki uta he awatea, kua mate rawa hoki ratou, kua hemo noa i te hauaitu. Ki hai hoki ratou i kori kite kimi oranga mo ratou ite kaha kore. Ite aonga ake> i te Ea-tapu, katahi ratou ka korikori, katahi ka hanga heteneti mo ratou ki nga kariko i paea ki uta no te kaipuke, ka kohikohi pihikete hoki hei kai ma ratou, he mea maku i te wai-tai, he mea pae ki uta hoki. Ite Mane ka haere ratou i tatahi kite kimi tangata hei •whakaora i a ratou, ka tupono rawa ratou ki tetahi hunga i haere kite patu kuri oro ngahere, a i atawhaitia i whangaitia ratou e taua hunga. " I te Taitei ka haere aua morehu, me etahi Pakeha tokorua o uta, kite kimi haere i tatahi me i kore e kitea etahi o ratou hoa kua paea pea ki uta, kia tanumia hoki. Kitea ana kua pau ite manu ote moana. Kua tikarohia nga kanohi; ko tetahi totahi ka riro rawa atu te upoko. " Nga utanga i runga itaua kaipuke he waipiro, he tupeka, he rakau, me nga taonga katoa atu, he rino rerewe etahi, me etahi atu hanga rerewe. He nui nga keihi waipiro, pia, kai, me nga taonga noa atu, i pae ki uta, a tanumia iho ana kite oneone ete tai. Ko nga taonga o nga morehu i ngaro katoa, a i haere kahu kore ratou, moni kore hoki, ki Merepana." No te tau 1830, taea noatia tenei ra, kua te kau ma whitu nga kaipuke kua pakaru ki Kingi Aereni, haunga te Piritihi Atimira; ko nga tangata i mate. hui katoa, kua 734."