TE PAREMETE.

Waka Maori, Volume 8, Issue 19, 2 October 1872, Page 127

TE PAREMETE.

Nga korero mo ngaitahu. Hepetema 19, 1872. H. K. Taiaroa. Ka tu kite patai kite Tumuaki ote Kawanatanga, me kore ia e pai kite whakarite i tetahi Komiti, hei kimi, hei rapu i nga kupu a era Kawanatanga ki a Ngaitahu kahore nei i rite noa. A kite kore te Kawauatanga e pai ki tera kia whakaritea tetahi tangata hei rapu i te tikanga o tana korero. Tetahi i patai ai ia kia rongo tonu ia ite kupu a Te Kawanatanga tena ranei ratou e whakaae ki taua moihana i whakatakoto ai i etahi ra atu. Heoi ano tana he tatari kite kupu aTe Kawanatanga. Ki tana mohio hoki kahore e maha nga korero mo runga i taua tono kia hohorotia taua moihana inaianei. Ka tu ko Te Tapeta. Ka mea kahore ana kupu whakahe mo te tono a Taiaroa ki tetahi komiti kia whakaritea. Ka nui te pai oTe Kawanatanga kia tu taua komiti. Erangi kahore e kaha ake te kupu o te Kawanatanga i to te Runanga Katoa. kite moihana a Taiaroa kia whakahohorotia te korero kei te Runanga tonu te tikanga. Erangi mehemea kahore e whakaae Te Runanga kia tu he komiti heoi ma te Kawanatanga e whakahau kia rapurapua nga korero i korerotia ki nga tangata maori o tera Motu, e takoto hapa nei. A, haunga ano nga mea e hapa

ana i tera Motu, ko nga mea hoki e hapa ana i tenei motu. Ka tu ko Te Makarini, ka. mea, ko te mea inarama ki tana titiro kia tino hangai te kupu a Te Tumuaki 0 Kawanatanga. E hara hoki i te mea uaua, a, mehemea ka whakaritea e To Kawanatanga tetahi ra liei uruiiga atu ki roto kite komiti, ki tana mahara e kore e roa lea oti, no to mea kci nga ringaringa o Te nga pnkapuka katoa mo enei korero. Me whakaae te Whare nui kia panuitia wawetia te moihana a Tairoa. Ka tu a Te Tapeta ka tono kite Hunanga kia whakaaetia te moihana a Tairoa kia panuitia tonutia. Whakaaetia ana c te llunanga. Ka tu a Tairoa kite whakaari i tana moihana. Kia whakaturia tetahi Komiti whiriwhiri, hei rapu i nga korero i takoto i mua ki nga tangata inaori o te Waiponamu e takoto hapa nei. A kia whai mana taua komiti kite tono tangata pukapnka ranei hei whakamarama i aua korero kia rua wiki e tu ai tau komiti. Ko nga tangata 1110 laua Komit i ko Te Makarini, ko Te Tapeta, ko Te Wekepiri, ko Te Iliana, ko Te Makeanaru, ko Te Roretana, ko Te Pani, ko Te Makarahina me Taiaroa. Whakaaetia ana. Te Makaeauet, ka tu ahau kite tautoko i te moihana a Taiaroa ara kite kawe i tenei korero ki roto i te komiti ki reira tino liurihurihia ai. Erangi e whakaae ana hoki ahau kite kupu a Te Tapeta i mea nei mehemea ka whakaaetia tenei korero ka waiho hei tauira mo nga pakeha mo nga tangata maori. He nui rawa nga tangata o te motu nei e kore rawa e whiwhi 1 te painga i runga i nga rerewe, 1 runga hoki i nga inoni e tikina nei. Erangi koa e nui ana taratou whakaputai takoha, a tena ratou e whakaaro ki a ratou e whakaputa tonu nei i te takoha, a kahore rawa ratou e whiwhi ana ki tetahi painga. He whakaaro nui tenei i nga takiwa o te motu nei kahore nei e tatangia nei e nga rerewe. Ko taku mahi tenei he kimi i te rerengaketanga o enei huarahi e rua, o te rori, o te rerewe. Ki taku mahara kaua e whakahengia te tangata e tono i te mea utu iti, i te rori maori, a kaua e whakatikaia i te tan

gata e tono ana ite mea nui i te rerewe. I runga i te korero a Te Mare ko taku whakaaro tenei, me waiho ano nga moni i whakaritea mo te pito ki raro o Akarana kia puta mai i nga moni i whakaritea mo tenei motu. A, ko nga moni mo nga tangata maori o tera motu me puta mai i roto i nga moni i whakaritea mo tera motu. Ka tautokona e'ahau te moihana o Taiaroa kia tukua tenei korero kite Komiti ki reira ata hurihuri ai tana tono. Ko reira hoki te rongo ai nga tangata e utu tonu nei i te takoha i te take te kore ratou e whiwhi ki tetahi painga. Te Makabiht, ki taku moiho me waiho te korero nei mo roto i te Komiti kua oti nei te whakatu, ki reira hurihuri ai i nga tikanga katoa mo nga tangata maori o tera motu. Te Tapeta.—Kahore au e whakaae kite kupu a te mema i noho iho nei. E kore e tika ma to Komiti kua whakaturia nei e whakaae te whakaputanga o nga moni ote Koroni. Heoi ano ta te Komiti he hurihuri kau, he rapu i etahi tikanga. Taiaroa.—Te take o tenei moihana i homai ai ki tenei Whare he kore, kahore te Kawanatanga o nga motu nei, kahore ano hoki te Kawanatanga o te Porowini e whai whakaaro ki to inatou takiwa. Na reira i kawea mai ai tenei korero ki roto ki tenei Whare, kia whakaaetia mai taku tono, hei tikanga ki nga tangata e whakaputa tonu nei i te takoha, hei hanga huarahi i runga i nga tikanga kua puta ki etahi wahi ote motu nei. I mua, mehemea ka haere nga rori i runga i nga whenua a nga tangata maori, ko te whenua i riro ka utua kite moni. Inahoki a Kaiapoi he pera. Eliara i te mea hei utu mo te rori, erangi mo te whakaaetanga a nga tangata maori mo te rori kia haere i runga i ta ratou waahi. I whakaaro ahau ki enei moni e tonoa nei e ahau hei utu mo te whakaaetanga a nga maori, a ki taua whakaaetanga o nga maori hei utu mo te taha ki a ratou. Kite kore e whakaaetia tenei moni e te Whare nei, tena pea e whakaaetia e ratou kia whakakorea te kupu o te Ture Whenua Maori mo te whakahaerenga rori i runga i te whenua o nga maori; a mehemea ka tangohia nga whenua o nga maori mo era tu mahi me whai utu. Na nga maori mo era tu mahi me whai utu. Na nga maori o taua kainga tenei hiahia, kia whakaaria e au tenei tono, a ko taku e pai ai kia ata whakaarohia tenei e te Whare. E kore e mutu taku tohe.

No-A MONT MO NGA BORI ME ERA AtU MAHI NTTNUI KI TE PITO Kt BAEO O AKABANA. ~Wi Katene, e tu ana ahau kite whakaari i taku kupu, kia ata wehea e te Kawanatanga nga moni. Mehemea ekore e whakaaetia e te Kawanatanga kia wahia tena e raruraru aua moni ra. Ko taku hiahia me waiho nga tikanga i roto i te ringaringa o te Kawanatanga nui. Ko taku hiahia, me homai e te Kawanatanga tetahi mana ki au mo te tukunga o aua moni mo te takiwa ki raro ara o Peiwhairangi. Mehemea ka whakaaetia taku kupu, ma te Kawanatanga e ata wehe nga moni mo nga rori, me nga mahi nunui i te taha ki raro o Akarana kia motu ke era mo te takiwa o Pewhairangi, i o era mo te takiwa ki Whangarei ahu atu ki Akarana. Te Kieihi.—Kia marama a Wi Katene ki nga whakaaro o te Kawanatanga koia enei ka ata korero ratou me nga mema o nga takiwa o te pito ki raro o Akarana i te tikanga pai mo te tukunga i aua moni ma te korero hoki kite tangata whenua ka tika ai nga mahi nunui, e hiahia ana ano hoki ratou kia rongo hoki i nga korero o nga Kawanatanga Porowini me o ratou apiha. E hiahia ana te Kawanatanga kia whakaarohia tenei mea ina mutu nga raruraru o tenei Whare. Kahore hoki ahau i tino marama kite korero o Wi Katene kia ata wehea nga moni mo te takiwa o Pewhairangi, no te mea e hono ana nga rori o tetahi

takiwa ki nga rori o tetahi takiwa. Ina lioki te rori i te kauru o Kaipara ahu atu ki Hokianga,mete rori ano hoki o Pewhairangi ahu atu ki Hokianga, mete rori pea, ka hanga i te Kauru o Hokianga ahu atu ki Oruru, mete tini noa iho o nga mahi nunui ki era atu wahi. Ka korero tahi te Kawanatanga me nga mema o aua takiwa, kia puta ai he whakaaro tika mo te whakahaerenga i aua mahi. Te Makabent. —I tu ake ahau kite whakamahara i a Te Kirihi, ko tetahi o nga putake nui i whakaaetia ai aua moni i te tuatahi, he piri tonu no Ngapuhi ki nga tikanga ote Kawanatanga. E koa ana ahau i te kupu i rongo nei ahau, ka tikina, ka rapua nga whakaaro o nga rangatira o taua takiwa ra, no te mea he tikanga pai rawa tera. Te Katene.—l homai ai e ahau tenei moihana ki konei he mohio noku, tena e tautohetohea e nga mema ote taha ki raro o Akarana nga moni nei. I runga i nga korero whakatuturu o tera tau, i kiia te ki kaua e tukua atu aua moni kite Kawanatanga o te Porowini, erangi ma te Kawanatanga nui o te motu nei e whakahaere. Kei te mahara tonu ahau ki nga kupu i korerotia i tera tau mo aua moni nei. Ka tu maua ko taku hoa ko Te Panaira kite tono moni, whakaaetia mai ana e £40,000 mo te takiwa ki Pewhairangi. Iki te Kawanatanga i reira ma nga pakeha e mahi nga rori o te takiwa ki runga atu o Whangarei. Iki hoki ahau i reira e kore e tika erangi ma te Kawanatanga e whakarite etahi moni ke mo te takiwa o Whangarei o "Waitemata. Whakaae ana te Kawanatanga ki taku kupu, whakaritea ana e £20,000 ; liuihui katoa e £60,000. He tupato noku tena e raruraru te wehewehenga o enei moni, na reira ahau i whakaari ai i tenei moihana, kia kore ai he tautohe. Ko taku hiahia tenei ma te Kawanatanga nui e wehe aua moni. Whakaaetia ana te moihana.

Ko TE EORI KI TE "WAHAPIT O OTAKOIJ. H. K. Taiaroa ka tu ahau ki whakaari i taku moihana, te take kahore he rori mo nga tangata maori, me nga pakeha e reti ana i nga whenua a nga tangata maori ite takiwa kite wahapu o Otakou. I te orokotaenga mai o nga pakeha ka noho ratou i taua takiwa, no muri ka haere atu ratou ki uta ki Tanaitini e hara i te mea he takiwa roa aua wahi ra, na reira au i tono ai ki a whakaaetia mai te £SOO, hei hanga mo taua rori. Ko nga tangata maori o reira e utu tonu ana i te takoha, kahore nei ratou e whiwhi ki tetahi painga. Erangi ehara i te mea ma te tangata maori anake taua rori otiia ma te pakeha ano hoki. Ka toru tekau pea ngatau,.i utu ai te tangata maori i te takoha, a kahore ano kia puta he hikipene kotahi mo nga rori. Ko te moihana tenei hei te "Wenerei e haere ake nei ka noho katoa nga mema o te "Whare nei hei Komiti, hei whakaaro i tetahi pukapuka tono ki Te Kawana kia whakaae ia kia tukua nga moni e £SOO, hei hanga i te rori timata atu i Poatopero tae atu ana kite wahapu o Otakou. Te Makakahesta, ka tu ahau kite tautoko i tenei moihana. He whakamarama atu tenei naku ko te rori e kiia nei kia hanga hei roanga atu no tetahi rori kua oti te hanga ete pakeha. Kei warewaretia tenei, kahore ano i puta noa he moni mo nga rori e haere ana i runga i nga whenua tangata maori i te Porowini o Otakou, a kahore ano he moni whawhai i puta noa ki tena takiwa. Ite hokonga o era whenua kahore i nui te utu na reira ahau i whakaaro ai e tika ana tenei tono. E rere tonu ana nga tima o Tanaitini ki Poatopero e uta atu ana i nga hua o te whenua, tena ko nga pakeha e noho ana i runga i nga whenua o nga tangata maori, kahore rawa i tatata atu ki aua tima. Te Tapeta, e whakaaro ana ahau kite kupu aTe Makarahina, e ki nei ia he iti te utu mo nga whenua

0 taua takiwa, na reira i tika ai tenei tono ki Te Kawanatanga, ki taku mohio he korero tika tera mo te Kawanatanga o te Porowini o Otakou, no te mea hoki i riro katoa i taua Porowini nga whenua me moni katoa hoki i riro atu i te hokonga o aua whenua. Koia ahau i mea ai kali ore he tikanga ki Te Kawanatanga, Nui engari kei Te Porowini o Otakou. I whakaaro Te Kawanatanga ka pai kia korerotia tenei korero i roto i te Komiti otiia kahore ano i tuturu noa ta ratou tikanga kia tautoko ranei ratou i te kupu whakaputa mo enei moni, kia pcheatia rauei. Kia mohio hoki tenei Bunanga he maha nga tikanga i roto o tenei tono. Mehemea hoki ka whakaaetia ma Te Kawanatanga e hanga nga ron 1 runga 1 nga whenua maori, ma te Motu nci e utu nga moni, a kahore e tahuri iho ki nga tangata maori na ratou ake tc whenua, kia apitiria mai hoki etahi moni mo tc ] hanganga i ligarori i runga i o ratou whenua, e kore e mutu i konei enei tu tono. Eki ana a Taiaroa e puta ana nga takoha a nga maori, kahore au i marama ko ehea takoha ranei. Taiaroa, e ki ana ahau ki nga takoha o te Ivatimauhe. Te Tapata, kia mohio a Taiaroa ko nga pakeha whai whenua o etahi takiwa atu, e tono ana ki a ratou ano kite moni hei hanga i a ratou rori ano, waihoki ko nga pakeha e noho ana i runga i nga whenua tangata maori e kore e tika ta ratou tono ki Tc Kawanatanga 1 te mea kahore ratou e kohikohi moni ana mo taua huarahi. Ko taku hoki i rongo ai e noho reti ana etahi pakeha i runga i aua whenua, he aha rate puta ai he takoha i a ratou. Kahore ahau ite tino mohio kite piihi whenua a nga maori i Poatopero, ki taku i rongo ai ehara ite whenua tino pai. Kia noho Komiti te Whare nei ko reira ano te puta ai tetahi whakaaro raaku mo runga i te korero nei. Te Boketana, e whakaae ana ahau ki nga kupu a Te Tapeta e ki nei ia, ko te mea tika manga Porowini oTe Waiponamu e whakaaro aua rori. Mehemea ka whakaaetia e tenei Whare, kia tukua nga moni o Te Koroni ki taua mahi, ka waiho tenei hei tauira, a tena e tupu ake nga raruraru a muri. E koa ana ahau no te mea kua whakaritea he komiti hei kimi i nga raruraru o tera moutere. E tika ana i riro aua whenua i nga pakeha o tera moutere i runga i te utu iti, a ki taku mahara, e matau ana ano nga maori, kahore, i nui te utu i te hokonga o aua whenua. Ki taku mohio, tena te Kawanatanga o te Porowini o Otakou e kite i te tika 0 tera mahi hei taonga mo te Porowini, tena ratou e e tahuri kite hanga i taua rori. A mehemea, ka tahuri nga Porowini o tera moutere kite whakakotahi i nga tikanga mo nga pakeha me nga tangata maori kia rite tonu, katahi ka pai te whakahaere i 1 nga tikanga. Te Make. —E whakaae ana ahau kite kupu a Te Tapeta, mehemea ka whakaaetia enei moni, ka waiho hei tauira, a, ka tupu he raruraru ki runga ki nga motu nei. Otiia ehara enei ite timatanga o taua whakaaro inahoki, i te tau ka mahue ake nei ka whakaaetia te £60,000 mo nga takiwa maori i te pito ki raro o Akarana. Kahore i marama i ahau te tikanga i puta ai te £60,000. Mo nga takiwa maori i te pito ki raro o Akarana, i kaiponuhia ai te £SOO. Mo mga takiwa maori o tera moutere. Mehemea ka tika te whakaputa i te moni mo nga tangata maori o raro, ka tika ano hoki kia puta he moni mo nga tangata o runga. Ki taku whakaaro, kaua e haere nga tikanga 0 tenei Bunanga i runga i te taha kaha, erangi me haere i runga i te tika. Te Hiaka.—Kua korero te mema kua noho iho nei kite £60,000, i whakaaetia mo nga tangata maori o te Poriwini o Akarana, otiia kua kimi ahau 1 nga pukapuka, kahore rawa i kitea - e ahau tetahi mea hei whakatika i te korero a Te Mare raua ko "Wi Katene. Erangi, taku i kite ai ko aua moni i

whakaritea mo nga rori, me nga mahi kite pito ki raro o Akarana, mo nga pakeha me nga maori hoki, ehara ite mea mo nga tangata maori anake. Aki taku mahara kaua e rere ke te tikanga inaianei i tera i "whakatakotoria i tera tau. Te Makeaxahtj.—E kore e oti te rori e korerotia nei kite £SOO, me apiti ki tetahi £SOO, katahi ka oti. A mehemea ka whakaaetia e tenei whare te £SOO, tena e riro ma te Ivawanatanga o te Porowini e "whakaaro tetalii taha. Ki taku wliakarongo, e tika ana te korero a Te Mare, i ki nei ia mehemea ka whakaaroa nga tangata maori kite pito ki raro, me puta hoki tetahi whakaaro ki nga tangata maori o tera motu. Ka tautoko ahau ite moihana a Taiaroa.