TE KUPU WHAKAHE A TIMI KARA MO TE RIRO KI TE KAWANATANGA TE H KO 0 NGA WHENUA MAORI.

Aotearoa : he Nupepa ma nga Tangata Maori, Volume 1, Issue 2, 25 June 1892, Page 11

TE KUPU WHAKAHE A TIMI KARA MO TE RIRO KI TE KAWANATANGA TE H KO 0 NGA WHENUA MAORI.

E whakahe ana au kite take e hapainga nei e oku hoa, ma te Karauna anake te mana hoko i nga Whenua Maori. Ki taku whakaaro kaore i te tika taua huarahi, kaore he era e puta mai ana i roto; a ki taku mohio hoki kei te he ano i runga i te Ture. Ehara i te mea i mana ai te Karauna ki Niu Tireni, he whenua kite nana, he whenua raupatu ranei. KaoTe. Engari i whanau mai i te Tiriti o Waitangi tona mana ki tenei Motu. I runga hoki i taua Tiriti i puritia e Te Kuini te hoko whenua Maori ki a ia anake. Kaore i puare te hoko ki katoa, ara, nga wahi ano e hiahia ana nga Maori kite tuku kite hoko. Na, i mau tonu taua mana kia Te Kuini mai ano i te tau i tuhia ai te Tiriti o Waitangi tae noa kite whakaaetanga a Te Kuini i "Te Ture Whenua Maori 1162." Na, titiro ! nuku atu i te rua-tekau tau e mau ana taua mana kite Karauna, a, waihoki kua roa tatou e matakitaki ana i nga hua o aua tu hoko a te Kawanatanga, mete kite i nga he. I ahua mea tonu te Iwi Pakeha, he whaitikanga ano to ratou ki nga whenua Maori, me nga Maori hoki kihai tino whakapono ki nga huhua Kawanatanga e mahi nei i nga tikanga o te Motu, ara, ki ta ratou whakahaere mo nga whenua Maori. 1 tipu mai i konei nga raruraru. Heoi, i roto i nga tau i mau na te mana hoko kite Karauna anake, he nui rawa nga mate i pa kite Iwi Maori. Ka maharahara ake ano te ngakau ki nga kupu i kiia e Kawana Hopihana ki nga Maori i te wa i tuhia ai te Tiriti o Waitangi. •'Ka huia nga Iwi e rua, kia kotahi kia

kotahi tonu he Karauna mo raua." Kaore enei kupu i rite i nga Kai-whakahaere o te Motu. Ko te kotahitangai kitea ete Iwi Maori, ko a ratou miriona eka ka riro atu i te ringariuga ote Kawanatanga; he hoko ano he paarena mo te eka, he hoko ano, te mohiotia: Ahakoa ko te Karauna te ingoa i roto i aua hoko, ko te tuturutanga ano o aua whenua e riro atu ra, mo era ano tamariki kai-ngakau a Te Kuini, mo te Pakeha. Ko etahi o aua hoko a te Kawanatanea kihai 1 ankarika, no kona hoki i tu ai etahi tangata nunui i roto i te Paremata kite whakahe.

Na wai a, te ahei kite huna i nga he e mahia ana ki runga kite Iwi Maori. Kua marakerake haere hoki, katahi, ka hangaia he Ture Whenua Maori ite tau 1862. K 0 te kupu nui i roto i taua Ture i mea ;—hei whakatuturu i te rangimarie o te Motu, hei whakanui atu ite maramatanga kite Iwi Maori me whakawa, me whakatuturu nga take me nga mana o nga Maori ki o ratou whenua, a, ko o ratou whai-taketanga, ana kitea; me ahua whakarite ki nga take pera i raro i te Ture o Inga angi. Kia mana ai enei tikanga ka whakahokia atu e Te Kuini ki nga Maori tera wahi o te Tiriti o Waitangi i puritia ra ki a ia anake kia Te Kuini te mana hoko. I timata i konei te tuhera ote hoko ki katoa.

Kaati, inaianei kaore rawa i te marama ki au te tango atu ano a te Kawanatanga i taua maaa ki a ia anake te hoko o a tatou whenua. I runga i nga kupu o "Te Ture Whenua Maori, 1862," ki au, me whakaae rawa te Iwi Maori, katahi ka mana. I runga ite huarahi o te pai kaore e tika kia tango ano te Kawanatanga i taua mana, no te mea kua toru-tekau enei tau i whakarerea ai e ia. Kite hanga te Paremata i tetahi Ture pena, ki taku whakaaro katahi ka kore rawa he whakapono ma te Maori ki tenei Iwi kite Kawanatanga. Otira, kua whakateka noa atu hoki i mua. ma konei ka tino huri rawa kite po. Era hoki e penei te tiro atu ate Maori, e whai ana te Kawanatanga kia whakawhiwhia, ko era pononga aTeKuini, konga Pakeha; kia whakamatea ko enei pononga ona, ko nga Maori, ara, ko nga whenua o nga Maori kia toremi atu ki era ringaringa.

I te mea, kaore ano i mau i tenei tupuranga nga ara tipua katoa o te Ture, kotahi tonu te whakahua mo tenei mahi a te Paremata, he raupatu, he muru. Era e mea te Maori kei te taiepatia mai ia kite ara whaiti, kaore i te wetewetea nga here o tona tinana e puta atu ai ia kite ao marama kai ai i nga hua e tumanakohia nei e tona ngakau. Kei te whatoro hoki te Maori i enei ra ki nga hua e te or a. Kaati, e mea ana au, kaua e kaiponuhia. Ki taku whakaaro, kite tango ano te Kawanatanga ite hoko ki a ia, kia kotahi anake he makete mo nga whenua, e kore e tipu pai nga mahi o te Mot a, me nga huarahi whakanohonoho whenua, ka kopuru haere. He maha nga Maori inaianei, ara, nga mea e ahua whiwhi anaki te matauranga, kua aro nui kite whakatipu paamu hipi, me etahi atu rawa i runga 1 te whenua, kua tahuri ratou kite whai i te tauira o ratou hoa Pakeha e ahu nei i te whenua, e whakatipu nei ite taonga. E taea ai enei mea, tera ano ona wahi e mohiotia ana e nga Maori hei tuku ma ratou, nga wahi kaore nei e tau mo a ratou hiahia, hei huarahi rawa ma ratou, hei whakapai whenua, hei taiepa, hei hoatu kararehe ki runga, e puta ai he ora kia ratou.

Na, i te mea kei te penei te aro o te tangata Maori inaianei, kei te hiahia kite ahu whenua, kei te hiahia kite wbakatipu rawa, kite whakakaha i nga uaua ote Koroni, he aha oti te hanga ai he Ture marama, hei awhiria i a ia, e tinana ai enei whakaaro ? Mehema hoki ka peneitia me taku e ki nei, kaore he take e raataku ai tatou ka

kaippnuhia e nga Maori o ratou wahi e takoto kore tikanga ana. , Ki taku mohio ka whakatuheratia ki katoa. I korerotia etahi korero kite aroaro o to matou T\ omihana mo nga whenua here i te (akiwa ki Waikato. I ki nga kai-korero, no te herenga a Te Kawanatanga kia tau ki aia anake"te mana hoko, kore rawa i puta te utu tika mo te whenua. Te utu a Te Kawanatanga, e toru hereni mo te eka, ta nga Pakeha i whai a* ki taua whenua, kotahi pauna mo te eka. Na! Titiro! Na, konei i mangere ai nga tikanga o tera wahi, no te mea kei te araitia te utu nui ki nga tangata Maori, e kore ano ia e tuku i tona whenua, ahakoa te Tiriti o "Waitangi, nga Ture ranei o te Paremata, e kore ano e ahei te mea kia hoko te tangata Maori i tona whenua, mehemea kaore ona hiahia kia pera. No reira, ka pupuri te Maori i tona whenua, te take, he here na Te Kawanatanga, he moni iti na Te Kawanatanga, engari te mea pai, waiho kite Maori ano te tikanga o tona whenua. Mo runga i te mana hoko o te Karauna, tenei nga kupu a tetahi tangata nui o te Paremata i mua, koTomete. I ki ia : "Mehemea e whakahaerea ana he Kawanatanga ki runga kite tini tangata, me at a titiro ano o ratou mamae. ano he mate tinana. Ahakoa, kaore i tino hangai, i heipu ranei ki nga huarahi aka o te tuturu, k>iore he ritenga, mehemea he pera kua pa kite Twi, koia tena, he mate. "Waihoki, ko te titiro a nga Maori ki taua mana hoku a te Karauna, he whakawhiwhi mate ki a ratou " Kua toru-tekau pea nga tau i puaki ai era kupu i roto i te Pareniata o Nui Tireni, a, kei te tika tonu aua kupu inaianei, hei whakatau mo taua take. Ehara i te mea hei te take nei anake, hei te hoko, i ki ai au me watea atu Te Kawanatanga, engari tenei ano etahi: no te mea ko tenei Iwi ko te Maori, kua rima-tekau tau e piri ana kite. taha Ingarihi- : tetahi Iwi e nuku atu ana pea tona matauranga i etahi Iwi o te ao — i te ako haere ano te Maori i ana tikanga ; he whenua nunui o te Maori, he, matauranga ano tona, a, he aha te take i kiia ai, kaore e taea e te Maori te titiro nga kino me nga pai o tenei mea o Te Kawanatanga. Kei te kite tonu te Maori i nga he, koia au e whai kupu nei—Puritia to ringa hao e Te Kawanatanga ! Ki taku i mohio ai, ko tenei mea ko te Tari Maori i whakaturia hei whakahaere mo te taha kite Iwi Maori. I whakaarohia, ko reira te arawhata hei kawenga atu i ona hiahia kite ao Pakeha. I mua ko te ringaringa whakahaere i nga tikanga Maori o tenei Motu, ko Te ianga o Ingarangi, no muri i tukuna mai ki Te Kawana'anga o tenei Koroni, engari, ko te whakaritenga i reira, a'a, te kupu tuturu a Ingarangi, me whakaputa e Te Kawanatanga o Nui lireni kite Iwi Maori ia tau nga moni e whitu mano pauna (7,000), hei koha tenei ki tona Iwi Maori, mo ana hiahia mo ana mate. Ko taua moni e whakapaua ana i nga tau katoa, otira, e kimi ana te ngakau, i ngaro ki whea, a kei whea tona nga omanga. ■ hj rongo ana ano au i tetahi kupu, ko aua moni e haere ana hei whangai i te Tari Maori, engari ko te mohio atu, i pewhea, i pewhea te haerenga, kaore i roto i te rohe o te maramatanga. I tohea ano i roto i te Paremata kia hurahia te tikanga o aua moni, kia whitia te ra, aue! takoto tonu mai ia i roto i te kopu o Hinenuitepo. I korero ai au i enei, he whakaatu naku i etahi o nga take i taimaha ai nga whakaaro o te Iwi Maori, i kore ai e ra'a ki nga haere taikaha a Te Kawana'anga. Kei te ngakau whakapae te Maori kite ngaro o era moui Kaore i te titiro pai kite Tari Maori, i hua ai, hei Tari rangatira, hei Tari totika. Kaore ia ko te mutunga mai o nga mahi tipua me nga mahi raweke kei roto i ana wnakahaere. Ahakoa ki whea o Aotearoa nei, kotahi tonu te tangi o te reo, he whakaha

i nga mahi o taua Tari. i Ahakoa haere ki nga v?abi; katoa; e korerotia mai ana hga mahi a taua Tari, he tinihanga. he ngakau hao, he takahi i.ana ake whakaaetanga, he kohuru aana tikanga, a, te mutunga iho, ko te Iwi Maori ano te papa. Ko etahi o enei ma.e he mea pakeke rawa, e kore e pai kia waiho noa, engari me whiriwhiri tika e nga mana whakahaere o te Motu nei, a, tae noa ki ona tutukitanga. Kite kore ata rapua aua take he, ki taku whakaaro tera e eke atu he taunu ki runga kite Karauna o Ingarangi, no te mea, e whakataukitia ana kei a ia e pupuri ana te tika me te ora; kite iti, kite rahi, i raro i tona mana. Na, ite mea, kua kai te Maori i nga hua katoa o te mate, kati ano kia whakaparahako i tenei wa ki nga.Ture e tukua mai ana ete Tari Maori. He aha te hopohopo ai; kei ram ano hoki pea ia. I tipu mai hoki i reira nga he, a, ko reira hoki te takawaenga o Te Kawanatanga me nga Maori. Koia te Maori inaianei ka tahuri ano kite rapu i tetahi huarahi mona e ngahoro atu ai etiei taumabatanga. Engari hj hara i te tahuri tika, na te pouri noa nana i tutuko i roto, mo kore o tupono. Kaore hoki. e mau i te Maori nga mahi whano-ke a te Tari Maori. Kaore e mau i a ratou n a take whakahaere aTe Kawanatanga. Kotahi auake te ara e toe nei hei whakamatauranga m> te Iwi Maori—koia ta ratou e tumanako nei—koia ta ratou e titiro atu nei, e whakamau atu nei—ara—kia homai e te Parema!a kite tangata Maori ano te mana whakahaere i ana mea. Ko te tino inoi tenei a te Maori. B e aha ra i kore ai e tukua mai ? Ko taua mana tonu hoki pea 'i whiwhi nei o ratou hoa Pakeha, e kaunihera mai na, e poari mai na, e Komiti mai na, e kapi mai na nga whakahua katoa.

Tetahi wawata nui a te Maori kia tipu ia hei tangata ahu whenua, kia puta ake ai i roto i te oneone tetahi koba mana kite Motu. Ki taku mahara tera touu e pahure tenei wawata, mehemea, kaore nga huhua Ture e taiepa mai nei i te aroaro o te tangatn. Maori. Ki taku titiro atu ki nga kaihanga Ture, i hanga ratou i nga Ture i runga i te whakaaro he Iwi ngaro te Maori, mea ako, ko te ingoa anake hei wairua kite ao nei. Otira tera ano te kupu a tetahi tangata i penei—"heoi ano te mahi ma tatou, he ata pakipaki i nga urunga o ta tatou tupapaku, e marie ai tona haerenga atu i aitua." Kua roa au e matakitaki ana i te tipu o te tangafa Maori i ia wahi, i ia wahi. Na, ki taku mohio kei te he taua mahara a te Pakeha he Iwi ngaro tatou. 1 ahua tika ano taua mahara, mehemea, e tauiratia ana kite takiwa i kainga ai te Motu nei e te pakanga, a, me nga tau i muri tata iho ; engaritena! Otira, kua kore atu aua kino, kua kore e aranga mai ano, kua tuturu inaianei te raagimarie ki ruaga kite Iwi Maori. No konei au i mea ai, e hara tatou i te Iwi e heke aria, engari, i nga takiwa e ahu whenua ana tatou, e mahi paatnu ana, e hopu ana i nga tikanga Pakeha, kei te piki haere tatou. Ma te rarangi huihui i te nui o nga Maori o te Motu nei mana au e whakapono. Kite haere noa te tangata haere i nga takiwa o te Motu nei, e kore e ngaro tona kite i te nui o nga tamariki Maori e tipu ake ana, he ora o iatou[ahua : he ora tinana, he pueru. Ko enei painga i puta mai i roto i te rangimarie, i roto i te ahu whenua, i roto i te whai tinana a te tangata kite ora. Engm kite hoki ake te whakaaro ki nga tau katoa e hanga Ture nei te Paremata o Niu Tireni mo nga whenua Maori, tau ana te pouri; ko fce pouri tenei—kore rawa tetahi tikanga kotaki i mahia e te Paremata, e nga kai-hanga Ture ratiei, hei whakanohonoho i nga Maori ki runga ki nga whenua whakatipu rawa ai. Kore rawa etahi tikanga i meingatia hei whakaako i nga Maori ki nga mahi e whiwhi ai kite ora. Ko to ratou ora, ko ta ratou e noho nei, na ratou tonu i kimi; na to ratou matauranga tonu i hopu. Ka

whai-hara rawa te Paremata, ki taku mohidi mehemea, i runga i ana whahfthaere; kao*e ia e tahuri kite whakatakoto ritenga, kite awhina ranei i: nga Maori epahure ai ia ratou nga whakanohonoho whenua, me nga mahi whakatipu taohga. Ka ta9a noatia enei mahi ete Maori, mehemea, e whaka;puaretia ana tetahi huarahi ki a ratou e kaha ai ratou kite ngaki whenua, e hua mai ai he ora. E hara ite mea me nui rawa te whakamataratanga i aua huarahi. He aha oti te hoatu i etahi wahi whenua hei whakakaingataaga ma etahi Maori e hiahia ana ki te pera, penei me nga Pakeha e whakahaerea nei ki runga ki nga whenua Kawanatahga ? He terete Maori kite ak o, hui atu ki nga ritenga o enei wa, e kore e roa. I pai ano nga wa o mua hei peneitanga, otira, kaore i tirohia ake, kaore hold i whakaarohia i reira. Ka, kite pera ano te korou-kore ote Paremata inaianei, me nga ra imua, kite kore tonu e hauga i etahi Ture hei ora mo te Iwi Maori: heoi, kotahi tonu taku kupu, kei te ta'a tera e kore whenua ai te laugaa Ma ni. Tona, kite tao ki taua ra "Ka pewheatia ra e Te Kawaaataaga, te Iwi Miori ?" Kite Hajsga he Ture Hou. Me mohio te wbakaaro kua ngaro noa atu nga kino o mua i kino ra nga Maori o etahi wahi o te Motu nei kite noho tika a te Pakeha i ruuga i o ratou when ;a. Koia hoki ta nga Komihaaa i kite ai, ia ratou i taka ba-jre neii te Motu. Ka mutu toau te wahi e wehewehe ana te whakaaro o nga tanga'a Maori, ko te taha ki nga riihi me nga boko, me pewhea rauei nga tikanga mo te riihi, me pewhea ranei nga tikttnga mo te hoko ? Ko etahi e mea ana ko te riihi anake e tuku kia puare, ko etahi e mea ana, me puare tahi te hoka raua koto riihi. Otira, kei te whakaae ratou kite riihi. Ko te mea e uaua nei ko te hanga i tetahi Ture e rite ai nga tikanga e hiahiatia ana e te tanga'a. I tino rite, i tino marama hoki nga korero a nga Ma >ri i korero mai ai ki nga Komihana, me ta ratou whakaatu ite ahua o nga Ture e pai ai ratou. No konei au ka mea, kaore e'ahei te ki penei a te Paremata —kite whakamanaia te hiahia a nga Maori, tera e riro hei arai i nga mahi whakanohonoho whenua. Kaore nga Maori i te tu-a-whakatete ki nga tikanga, e puta ai hei painga mo te Koroni ka'to'a. Ko te tohe a-te Maori he mea kia hangaia e te Paremata tetahi Ture e riro ai ma ratou ano e wbakahaere o ratou whenua, i runga i a ratou huarahi e mohio ana ; me ta ratou kupu, kaore aua titenga a ratou e haere hei takahi i te tika, hei whakararuraru rartei i nga painga rao te Koroni. I runga ite kaha o enei mahara a nga Maori, kei te aro tonu atu tara f ou titiro kite Paremata, me kore e ahu mai i roto i tera whare te ora e tumanakohia nei e ratou. E5 whakaaro ana au tera auo e tau tetahi tino tika ki runga kite Paremata, mehemea, ka whakaaetia te tono a nga Maori kia huia ratou ki roto ki nga whakahaere. No te mea, kite kore e uru te nuinga o nga Maori ki roto ki aua whakahaere, e kore rawa e pai te tutukitanga o aua tikanga, me nga Ture e mahia ana e Te Kawanatanga. Ma te whakahoa kite Iwi Maori katahi ka tika. Ko te takiwa tika tenei hei hanganga i etahi Ture tika e pai ai te whakahaere a nga Maori i o ratou whenua nunui. Ko etahi o aua whenua kei te takoto kore tikanga; ko etahi kei te ahua mahia ano. Kei te whakaae tonu nga Maori kite awhina i nga lure e tono nei ratou kia whakamanaia i runga i te mahara, ma reira e tipu ai tenei Iwi te Maori. Ma reira e tirohia ai ratou he tangava, a, ma reira e whakaae ai ra'.ou ki te waha i tetahi wahi tika o nga taumahatanga o te Koroni. Na Timi K vua.