Te Tupu o Te Mautauranga me nga Mahi Ahuwhenua i roto i Ngapuhi na Hoterene Keretene Kanui te ahu whakamua o Ngapuhi i roto i nga mahi katoa. Kahore ano kia ngoto te whakapono kia Te Karaiti i nga ra o mua ka whakamaoritia e te rangatira Maori ra e Ruatara te kaiwhau a Rev. Hamuera Matenga ki Oihi i te tau 1814 i te ra Kirihimete. E te whanau he mea nui tenei notemea kaore a Ruatara i akona ki te korero pakeha, a kaore hoki i tae ki te kura. No reira a Ngapuhi i huri ai ki tana Hari mo te mohiotanga: “Ae kua tae mai he kai whakaora, ko Ihu Karaiti kia matou” Ara ko te hari: “E ka nuku nuku, a ka neke neke E ka nuku nuku, e ka neke neke Kia ite koe i te Au o Waitangi e hoea nei Me he pipiwharauroa Hi ha! takoto te pai hi! ha! Takoto te pai. Whiti whiti Ta tata! Whiti! Whiti Ta Tata. Takoto te pai! Takoto te pai! E rua nei nga ra ki tua Takoto te pai! Takoto te pai! Ko Ruatara no te Atua ke tona matauranga. Otira he timatanga tera no tatou ki te miharo ki a ia. Kaore i penei o tatou nei kai whakamaori o enei ra kia whiwhi raihana ra ano kia matua paahi i nga whakamatautau ka ahei ki te whakamaori. Etahi o tatou nei kai whakamaori o enei ra kaore e mohio ana ki te Karaipiture a e kore hoki te kupu a te Atua e taea e ratou te whakamaori. He miharo kau ta tatou! Na ko te hanganga o te pa o Ruapekapeka e taku tupuna e e Maihi Paroane Kauiti kaore ia i utu engineer”, ara tangata tohunga mo te hanga rori whare nunui pa nunui hoki! Engari nana ano i whakahau ana hapu me o ratou kai whakahaere kia hanga tana pa. Ko te miharo Tenei o nga tohunga o enei ra no hea tana nei tavira. Ki te haere koutou kia kite ki te haereere hoki ata tirohia te takoto o te pa nei. Kaore hoki mate tana pa i te pakeha engari na te Maori ano i arahi nga hoia pakeha i te Ratapu ka taea te pa! I te karakia ke oku tupuna i te horoi kakahu nga wahine, i te kaukau hoki etahi notemea kaore he pakanga i te ratapu—he ra tapu hoki! Ka kite ano koutou i te matau o enei Maori o tera wa! Tera etahi i hanga i a ratou whare mira paraoa, hei mahi paraoa mo te hoko, hei kai ano hoki ma ratou! He nui nga mahinga witi a oku tupuna i muri mai i te taenga mai o te Matenga ki Ngapuhi. I penei hoki a te Matenga “Ki te tahuri ano te Maori ki te ahuwhenua ka tino tata atu ki te Atua”. Otira no te taenga mai o Henare Karuwha ka mea ia “Matua rapua te rangatiratanga o te Atua ka tapiritia mai nga mea katoa ki a koe.” He tirohanga ano tenei he matauranga ano”. Titiro ki a Hongi Hika kaore tenei rangatira i tahuri ki te Atua engari i aroha ki nga mihinare motemea he tino hoa nona. Ia te Matiu (Matthews) e kauwhau ana ki a Hongi me tana iwi a ka mutu. Na ki atu a Hongi “E kara e ki nei koe ka tupu nga otaota katoa i runga i te mata o te whenua ina whakapono ahua ki te Atua he aha ke oti i manuiatia ai e koutou te oneone. Kei hea ta te Atua mo enei mahi ahuwhenua. Na te manuia ke ra kaore na te Atua. Kaua e korero teka mai kia au.” He matauranga ano tenei engari na te tangata kaore nei te whakaaetanga ki nga mahi miharo a te Atua. Whai hoki i tupu nga mahi a nga mihinare puta noa te motu e kiia nei ko Niu Tireni. Ko muri nei hoki ko nga kura mihana i nga takiwa katoa i noho ai nga mihinare, ki Paihia, Kerikeri, Kaikohe, Kaitaia, Kaeo (Weteriana) Kororareka (Katorika) me Te Waimate. No nga mahi whutupaoro a Hongi Hika, ka haria mai nga pononga i riro whakarau iho no Ngatikahngunu, Ngatiporou, Ngaiterangi, Waikato, me Te Arawa. Na, na nga mihinare e—ki o ratou kainga e nga mihinare. Ki Ripahau ko Taumata Kura, Ko Kereopa, Ko Tamehana, Te Rauparaha ma enei i haria atu ai te kupu a te Atua ki nga iwi o runga! Anei ra te matauranga! No enei wa ko Tipene Kareti, ko Wikitoria Kareti, ko Te Aute Kareti, ko Wesley Kareti, ko St Peter's Kareti, ko te Sacred Heart Kareti, ko nga kura o te Grammar kei Akarana me nga kura hai o Ngapuhi ara Whangarei, Dargarville, Northland kareti, Kaihoke, Kaitaia High, Motatau Maori District High, Kawakawa, Okaihau High. Waimamaku District High, Rawena District High. Hukerenui District Hight, Titoki Rawene District Mr Hoterene Keretene traces the history of Maori education in the Far North, beginning with Ruatara, the man who learned to read and write in a mission school in Australia and then came to New Zealand with Samuel Marsden as his interpreter and helper. The author carries his history on through the nineteenth century mission schools to the present day when a number of people in Tokerau have graduated from the universities.