TE HAHI O INGARANGI.

Pipiwharauroa, Issue 169, 1 June 1912, Page 3

TE HAHI O INGARANGI.

ITE kaha o nga korero o etahi wahi e mea nei no te wa i a Henare VHI. i tipu mai ai te Hahi o Ingarangi, ka whakaaro etahi tangata he mea pai kia tuhia nga korero o te tipunga mai o te Hahi, hei whakaatu i te he o taua korero. He. korero nui tenei, kite ata tuhia nga korero katoa ki roto ki ta tatou mokai, tera e tae kite tekau nga lau e pikauria ana e ia. E kore matou e whakamatau kite penei, engari ka tangohia haeretia ko nga take nunui anake mete whakaaro ano ki te takoto tutira o te korero. Tera matou e whakamatau kite whakaatu i nga korero tika, ahakoa pai, kino ranei kite Hahi. Kaore enei korero i tuhia i runga i te ngakau whakamanamana, engari i runga i te hiahia kia mohio te tokomaha.

He maha nga tangata e whakahua noa ana i te ingoa, " Hahi o Ingarangi," kaore i te mohio ki tona tikanga, ki tona wa ranei i tipu mai ai. He maha atu ano hold etahi kei te he noaiho o ratou na whakaaro. Kite pataia ratou, no nawhea i tipu mai ai te Hahi ? Tera e whakahoki mai, no te wa i a Henare VIII., i a Kuini Erihapeti ranei. Tera ano hold etahi eki heTure Paremata te mea nana i whakatu te Hahi ki runga i ona waewae, ko

ona minita utua ai ki nga moni a te iwi. Kaore ano he tangata i kite i te Ture nana nei e whakatu te Hahi, kaore ano hoki ona minita i utua ki nga moni taake a te iwi. Te Tipunga o te Hahi. I te wa i tipu ai te Hahi kaore ano i mohiotia e te tangata o Ingarangi enei kupu, te Paremata raua ko te Kingitanga. Hei whakaatu tena no mua noa atu te Hahi i aua mea. Ko te Kotahilanga tuatahi tonu tenei ki Ingarangi, nana i whakakotahi te iwi, i mua noa atu o te Kingitanga raua ko te Paremata. Kite hiahia te tangata Ida mohio ki te timatanga mai o te whakapono, kaua hei titiro ki te wa i a Henare VIII., i a Erihapeti ranei, kite wa ranei i tonoa mai ai e Roma a Akutini ratou ko ona hoa ki te kauwhau i te Rongopai ki Kenete, engari me hoki rawa atu ki muri te whakaaro, kite wa i nga Apotoro. Me titiro ki roto ite Paipera, kei reira e korerotia mai ana te timatanga o te Hahi. E korero ana i te rua o nga upoko o Nga Mahi a nga Apotoro, " Noho tahi ana ratou kotahi ano te whakaaro." Ka marama i kpnei ko te ra o te Petekoha te ra whanautanga o te Hahi Tapu puta noa ite ao. Ko te Hahi tena e whakaponohia nei e tatou i roto i nga whakapono, ara, i ta Nga Apotoro, i to Naihia. Te Tikanga, o te Hahi. He mea pai kia mohio tatou ki te tikanga o te Hahi. He mea tango mai tenei kupu no te kupu Kariki " KvpiaKt) " tona tikanga "te whare o te Ariki." E rua nga ahuatanga o tenei kupu, he tinana wairua, he ropu tangata. I te taha kite mea tuatahi ko te Hahi te tinana wairua ote Karaiti. He wahi no taua tinana nga tangata katoa o te Hahi i runga i te iriiri, kei te whangaia ano hoki ratou ki nga mea wairua i ata whakaritea e te Karaiti. Ko aua mea wairua ma nga tangata anake na nga Pihopa i whakatapu e tuku atu ki te iwi, no te mea na nga Apotoro nga Pihopa i whakawhiwhi ki te mana. Ko te mahi nui ato tatou Ariki i a ia i te ao nei he whakatu i te Hahi. I whiriwhiria eia tekau ma rua nga Apotoro hei kohatu kaupapa mo taua Hahi; ako ia ano hei Kohatu Kokonga. I roto i nga mea maha i whakahaua iho ai nga Apotoro kia mahia, koianei etahi, ara kia tahuri ratou kite whakaako ki te iriiri. E marama ai tatou kite whakaritenga a nga Apotoro i te mahi i whakahaua nei ki a ratou, ma te titiro ki nga pukapuka i tuhia e ratou. I te tau a.d. 33 ka kauwhau a Pita i te kupu, a e 3,000 nga tangata i whakapono, uru

ana mai hold ki roto i te Hahi, i te mea ka oti te iriiri. I te tau a.d. 34 ka hurl a Paora ki te whakapono, a e mohiotia ana tona ngakau nui ki te mahi i te mahi a tona Ariki. I haerea e ia nga wahi katoa o Ahia Iti, o Makeronia, o Akaia, o Itaria tae atu ana ki Karia, ki Hipania. Ko etahi ano o nga kai tuhituhi 0 mua i ki i whiti ano hold ia ki Ingarangi, engari he rnaha ano nga mea i whakahe ki tenei korero, na reira e kore e taea te ki i tae ranei kaore ranei. Engari tera tonu pea e tika i tae ia kite whakatu i te Hahi ki reira, he whaiti noa hoki te moana nana i wehe atu a Ingarangi i Karia. Ka kitea e tatou i roto i enei korero te rereketanga o te Hahi i era atu ropu tangata katoa, no te mea ko tona timatanga na te Atua, he mea wairua, ehara i te tangata. Kei ware ware tatou ki tenei. Te Whakapakanga i nga Piriti, i nga Rikona. I te tau a.d. 46 ka ata whakaaturia mai te whakapakanga tuatahi 1 nga Piriti, ara i nga Kaumatua, i te haerenga tuatahi o Paora raua ko Panapa ki te kauwhau ki Ahia Iti. E mea ana i Nga Mahi xiv. 23, " I whakarite kaumatua ano raua mo ratou i tenei Hahi, 1 tenei Hahi," &c. No mua atu te whakapakanga o nga Rikona. Tokowhitu nga tangata ingoa pai i whiriwhiria e te Hahi, mauria ana kite aroaro o nga Apotoro, a whakapakia ana ratou i runga i te whakapakanga ringaringa. Ko te mahi i whakaritea ma ratou he awhina i nga pouaru i nga rawakore, he awhina hoki i nga kaumatua. Ko te tikanga hoki o taua ingoa o te Rikona he Minita awhina. Te Whakapakanga Pihopa. Kaore he kupu i roto i Nga Mahi a nga Apotoro mo tenei take. Engari i tana pukapuka ki a Taituha e hoatu atu ana a Paora ki a Taituha i te mana mo te whakapa i etahi tangata tika mo te turanga Pihopa, hei mahi i te mahi a nga Apotora. I tana pukapuka ki a Timoti i tohutohu atu ano te Apotoro mo te ahua o te tangata hei tu i te turanga Pihopa., I mua atu o te matenga o Hoani i te tau a.d. 100 kua tino tuturu he Pihopa he Piriti, he Rikona nga kai whakahaere o te Hahi i nga wahi kua taea e te whakapono. Ko enei turanga e torn, ko te Pihopa, ko te Piriti, me te Rikona te tahu o te Hahi, mai ano i tona timatanga kua korerotia ake nei, tae noa mai ki tona timatanga ki roto o Ingarangi, a tae noa mai ki tenei wa. He penei hoki te tikanga o te kupu a Ikinatiu, a te Pihopa tuatahi o Anatioka a.d. 100, i mea

ai mo te Pihopa, mo te Piriti, mo te Rikona, "Ko te wahi kaore enei e kitea kaore he Hahi." Kaore i pan te too tau i mud mai i te matenga o Hoard, o te Apotoro whakamutimga, ka a te tipn a te Hahi ki nga wahi katoa Kingitanga n Roma. Ina te kupu wEakamanarnana a nga Karaitiana i aua ra ki a Roma, " No nanahi hei ano matou, otira kua kapi i a matou o robe katna, o taone, o moutere, o pa, o turanga kaunihera, o paraki hoia, o huihuinga tangata, tae atn ki o whare whakawa." Te Taenga o nga Romana ki Ingarangi. He mea pai tonu kia mohio tatou ki teahua 0 Ingarangi i nga ra i timata ai te whakapono. 1 mua atn o te tau a.d. 50 ka taka a Ingarangi ki raro i te mana o Roma. No te tan 43 ka tae a Karauria Hiha me ona kaipuke e 800 ki Ingarangi, a whawhaitia ana e ia nga Piritani, te iwi kainga. E wha tekau nga tau i whawhai ai, katahi ka riro i a ia te mana o te whenua, a man tonu taua mana o Roma ki runga kite whenua mo nga tau e tom ran. Nga Turuiti. Ko nga Turuiti he tohunga no nga karakia Maori o Piritani. Nga korero marama mo nga Turuiti, mete ahuao ta ratou karakia, na Huria Hiha, i kite pai hold ia i a ratou main i tona taenga ki Ingarangi i te tau b.c. 55, ara e55 tau i mua atu ia te Karaiti. Eki ana ia he tangata tmo matau nga Turuiti ki nga tikanga tawhito, ara ki nga tikanga katoa e taea ana te mohio ete tangata i aua ra. E mea ana hold tetahi whakatauki o aua ra, " Kaore tahi he mea i matau, ko te Atua anake mete Turuiti Tapu." Ko te Turuiti le kai whakawa, ko ia te kai tohutohu i nga mahi katoa e mahia ana e te iwi, ko ia ano hold te kai whakaako i nga tamariki. He tino nui tona mana i runga ite iwi. Ko to ratou karakia, karakia tonu ai ki waho, ko nga wahi watea i roto i nga urn puia rakau nga wahi tino pai. Hangaia ai e raton he aata kohatu ki nga wahi pera, hei tahunga mo a ratou whakahere. E kitea ana ano inaianei i etahi wahi o Ingarangi putu kohatu, nga tohu o te karakia o nga Turuiti. Ko te reo o nga Piritani he Kereti. He reo nui tera no te whenua katoa puta noa ki Airana ki Kotarani, tai noa atu ano hold ki Karia, ara kite whenua ote Wiwi e karangatia nei inaianei ko Paranihi. No nga Romana ko te reo Ratina ; no nga Hakona, ko te reo Hakona; no nga Teini, ko te reo Nohi; no nga Nomana, ko te reo Wiwi: kongakopura e rima enei i tipu mai ai te reo Ingarihi e korerotia nei i tenei ra.