Te Mate Kohi (Consumption).

Kopara, Issue 82, 30 November 1920, Page 5

Te Mate Kohi (Consumption).

Na Takuta Te Rangihiroa,

TENEI etahi tohutohu marama na Takuta Te Rangihiroa mo te Mate.Kohi e pa taumaha nei Id te Iwi Maori o Aotearoa me Te Waipounamu. He mea pai kia auau tonu te panui i enei akoranga a to tatou takuta kia noho mohio ai te iwi Maori ki nga tikanga hei karo i tenei mate kino e tami nei ite Maori. Kei te pa ano hoki kite pakeha tenei mate engari kaore i penei rawa mete pa kite iwi Maori.— [Etita.] Te Putake o te Mate Kohi. Tuatahi, he ngarara; tuarua, ma te tinana ngoikore, katahi ka tipu te ngarara. Ko te ngarara anake te tino take ote mate kohi. Ehara te mate kohi, i, te mate momo heke iho i nga matua engari kia uru rawa te ngarara ki roto i te tinana o te tangata, katahi ka paangia. Tera te ngarara e tipu ki nga wahi katoa o te tinana, engari ko te pukapuka (lungs) te wahi e tino nohoia ana. Nga wahi i haere mai ai te ngarara i. Te mare o nga tangata e paangia ana ete mate kohi. 2. Te wai e rere mai ana i te waha, i te ihu- o te turoro kohi i te wa e mare ana ; e tihe ana ranei a ia. 3. Te viiraka o nga kau e paangia ana e te mate kohi.' Nga huarahi e uru ai te ngarara ki roto i te tinana:— l. Ma te whakaea ite mare kua maroke, kua puehutia. 2. Ma te whakaea i te wai e rere mai ana i te waha, i te ihu ranei o te turoro kohi iaia e mare ana, e tihe ana. 3. Ma te kai me te miraka. 4. Ma te waha, mehemea ka hoatu he mea kua piringia e te ngarara Id roto, a ma nga ringa ranei mehemea i te raweke ite turoro, i ona taputapu ranei. 5. Ma te hongi me te kihi ranei ite waha ote turoro. Ko te tino take o te mate kohi ko te mare o te tangata e paangia ana - e taua mate. Ka maroke taua mare aka puehutia, ka haere i roto i te hau a ka whakaeatia, ka uru ki roto i te pukapuka (lungs). Nga huarahi i horapa haere ai te ngarara o te Mate Kohi : —l. Ma nga hu, ina piri te mare kohi ki raro. 2. Ma nga panekoti o te wahine. 3. Ma nga hau puehu i roto i nga whare. 4. Ma te maremare haere, kaore e puma he heikiha ki mua o

te waha. 5. Ma nga heikiha kua paru ite mare ite hupe. 6. Ma nga kapu, panikena ranei, utu wai ma te katoa. 7. Ma te range. Kaore te ngarara ote mate kohi e tipu i rote i te tangata e ora pai ana tona tinana. Nga take whakangoikore i te tinana, e tipu ai te ngarara o te mate kohi : —-1. Ko te noho i roto i nga whare kaore e puare nga matapihi kia uru ai te hau pai ki roto. 2. Ko te whakaea puehu, haunga me nga mea whakakino ite pukapuka. 3. Ko te ngenge ite nui rawa ote mahi. 4. Ko te nui rawa ote kai waipiro. 5. Ko te kino, ko te iti rawa ranei, o nga kai. 6. Ko te niho tunga. 7. Ko nga mate whakangoikore ite tinana. Kaore te ngarara o te kohi e ora roa i roto i nga wahi e whitikia ana e te ra, e puhia ana ranei e te hau ora o waho engari: ka roa e ora ana i nga wnhi pouri, maku, kaore te hau ora o waho e uru mai ana. Te Arm 1 te Mate Kohi. Ehara te Mate Kohi i te mate e tino rere atu ana ki te tangata. E kore te tangata e paangia ete kohi mehemea ka tata kau atu aia ki te turoro kohi. Mehemea e whakakorea atu ana te mare o te turoro kohi a kaore e waiho kia maroke kia puehu, tera e ngaro te tino putake o te mate kohi. Nga whakatupato kia kaua ai te tangata ora e paangia e te kohi:—l, Me noho, me mahi, me moe i roto i te hau pai, i te hau ora. 2. Whakatuwheratia nga matapihi iteao ite po. 3. Me kai i nga kai pai a me whakamahi te tinana. 4. Ko nga niho tunga me kawe kia mahia ete takuta niho. 5. Kia ata inuinu. 6. Horoia nga ringa i mua o te kai. 7. Whakaea ma te ihu. E taea ana e te ihu te patu nga ahua memo ngarara katoa. 8. Araia nga range kia kaua e eke ki runga i nga kai me nga wai kai. 9. Kaua e moe i roto ite ruuma moe ote turoro kohi. 10. Kaua e . moe i roto ite whare i nohoia e te turoro kohi engari me matua mahi taua whare ki te rongoa e tetahi Kai-tirotiro o te Tari o te Ora. Nga whakatupato mo nga tangata kua paangia e te kohi; —E kore te mate kohi e rere atu ki etahi mehemea ka tupato te turoro ki enei whakahaere—l. Kaua e tuhatuha haere engari me tuha ki roto i tetahi ipu, pounamu ranei. 2. Kau e mare noa i mua o te aroaro o te tangata kei rere atu te wai o te waha. Kaua hoki e mare i runga i nga kai. 3. Kaua e hongi a kaua e kihi i nga ngutu o te tangata ahakoa whanaunga tata, a kaua rawa i nga tamariki. 4. Me wehe motuhake te moenga me te ruuma, a mehemea ka taea ko waho whare te wahi pai. 5. Kaua e tukuna nga tamariki kia moe i roto i te ruuma ote turoro. 6. Me wehe nga pureti, kapu, naihi, paoka, pune, ara nga mea kai a te turoro. Kaua e horoia tahi ki nga mea kai a te hunga ora. 7* Me wehe te taore

whakamaroke kanohi ate turoro. 8. Kaua e tahitahia maroketia te ruuma ote tUroro. 9. Ko te moenga me nga paraikete o te turoro me kawe ki waho kia whitikia e te ra. 10. Me puare tonu nga matapihi o te ruuma o te turoro i te ao i te po, kia kore ai te ngarara e noho i roto hei take mate mo te hunga ora. 11. Kaua e haere ki nga hui me nga tangihanga aka moe i roto i nga whare hui. Ma te whai teneti, ruuma motuhake ranei katahi ka tika. * Ko nga ipu me nga pounamu mare kei nga keraihi a ma nga Neehi Maori ranei e whakamarama me pewhea ka whiwhi ai. Ko te mare o roto o nga ipu me tahu kite ahi me tanu ranei ia ra ia ra. Mehemea he whare paku e tahia atu ana nga kino e te wai, me tuku ki reira. Ka mutu tera me tuku te ipu, pounamu ranei, ki roto i te wai koropupu mo te tekau miniti. Me wehe motuhake tetahi tini, kohua ranei mo taua mahi. Kia tupato ki nga ringa kei piringia ete mare. Ite wa e mare ana te turoro, me pupuri e ia tana heihika ki ki mua ki tana waha. Ko taua heikiha me mau haere eia i roto i tetahi peeke kareko. Me horoi eia te heikiha ia ra ia ra, engari i mua o te horoinga me tuku ki roto i te wai rongoa ara Jeyes’ Fluid, kaporiki me era tu rongoa. Ko te peeke kareko me kohua ia ra. Kaua te heikiha e purua noatia ki roto ite peeke o nga kakahu rare ranei ite urunga, ksi piri te ngarara ki nga kakahu, ki nga paraikete ranei. Ka tahitahi te ruuma o te turoro me whakamaku tetahi piihi kakahu kite wai rongoa ara kite Jeyes’ Fluid, kaporiki, me era tu rongoa aka whakamau ki te purumi. Ka mutu te tahitahi me kohua taua pihi kakahu. Nga Tohu o te Mate Kohi. Ka orate Mate Kohi, mehemea ka whakahaerea ite timatanga. Mehemea kua ahua kaha te mate, tera e taea te whakahaerea kia kaua e taimaha atu, engari mehemea ka waiho noaiho e kore e ora. I etahi wa kaore e tino marama ana nga tohu tuatahi o te Mate Kohi. Mehemea ka kitea nga tohu i raro nei, tera pea kei te timata te Mate Kohi. —ahakoa iti, mehemea ka mau tonu a e kaha ana i nga ata. Toto i roto ite mare, ahakoa iti. Tupuhi haere te tinana. Poto ite hau, ahakoa iti noaiho te mahi. Mamae ote uma, 0 nga kaokao ranei, mehemea ka mau tonu. Ngoikore, kaore i roa ka ngenge, kaore e kaha kite mahi. Hiakai kaore, kaore i pirangi kite kai, ko te tino wa ko te ata. Kama, ka koma te kanohi i te kino o nga toto. Whango ote korokoro, ka whango te reo. He tohu mehemea ka mau tonu. Mehemea ka mau etahi o enei tohu ki tetahi tangata me haere kite Takuta kia tirohia tana uma mehemea kaore a ia i te pangia e te kohi. Mehemea tera tetahi turoro e pangia ana e te kohi e noho tahi ana i tana kainga me tino haere. Mehemea kua pangia koe ete mate kohi, pai atu kia tere to mohio. Mehemea e maniao ana te

Takuta, a tera tetahi Neehi Maori kei to takiwa, whakaaturia ki a ia. He Mate kei te Noho Noaiho. Kia kaha kite whakahaere i nga tikanga o tenei pukapuka, kei pangia te tangata e te mate kohi i runga i te kuare a ka moumou noaiho te iwi Maori kite po. Ma nga Neehi Maori me nga Kai-tirotiro o te Tari o te Ora e whakamarama nga whakahaere. Mehemea tera tetahi ruuma whare ranei i nohoia e te turoro kohi, whakaaturia kite Kai-tirotiro o te takiwa, ki tetahi ranei o nga mema o te Poari Hohipera, kia rongoatia ai taua whare. ; Kaunihera Maori, ara Kaunihera ote Ora. E pa ana nga whakahaere mo te arai atu i te Mate Kohi, ki nga Kaunihera tae atu ki nga Komiti: —i. Te ripoata i nga tangata e whakaarohia ana e pangia ano e te kohi kite Tari o te Ora. 2. Te whakahau i nga'kainga o aua turoro kia eke ki runga kite tauira kua whakatakotoria i roto i nga paero ote Kaunihera, 3. Te whakahau i nga matua, whanaunga ranei *0 te turoro, kia wehea he ruuma motuhake, teneti ranei mo te turoro, a kia kaua etahi e moe tahi i roto i taua ruuma, teneti ranei. 4. Te whakahau kia kaua te turoro e tuhatuha haere i nga marae engari kia whai i nga tikanga kua whakatakotoria mo te mare. 5. Te whakaatu ki nga kaitirotiro o te Tari o te Ora i nga whare kua nohoia e te turoro kohi ina mate, wehe atu ranei tetahi' kainga, kia mahia ai aua whare kite rongoa. 6. Te arai i nga turoro kohi kia kaua e moe i roto i nga whare hui, ahakoa kaore he hui. 7. Te whakahau i nga whare hui kia kaua e tahitahia rnaroketia engari kia ata ringiringihia haeretia kite wai rongoa ara ki te Jeyes’ Fluid, kaporiki ranei, ka tahi ai. Kite kore he rongoa, me ringiringi kite wai Maori. Me pera ia ata ia ata itewa e nohoia ana e te tangata. 8. Te arai i nga paru, puehu, otaota o te whare hui kia kaua e tahia ki raro o te whare. Ko nga puare mo taua mahi, me whakakore. 9. Te whakahau i nga matapihi 0 nga whare hui kia puare i te ao i te po i te wa e nohoia ana e te tangata. Na Te Rangihiroa, Takuta o-te Ora mo te Iwi Maori.