Whakatu kai-tiaki hou, panui hoki i etahi tikanga tiaki hou mo etahi whenua Maori.

Ko te Kahiti o Niu Tireni, Issue 1, 14 January 1909, Page 2

Whakatu kai-tiaki hou, panui hoki i etahi tikanga tiaki hou mo etahi whenua Maori.

PLUNKET, Kawana. OTA A TE KAUNIHERA. I te Tari o te Kawanatanga, i Poneke, i tenei iwa o nga ra o Hanuere, 1909. Tu ana i reira : Te Honore James Carroll hei Tumuaki mo te Kaunihera Notemea kua whakaritea e tekiona wha-tekau-ma-whitu o “ Te Ture Whakariterite Kereme Whenua Maori Whakatikatika Ture, 1907,” “Notemea i runga i tetahi tiiti i tuhia i te tekau ma wha o nga ra o Aperira kotahi mano e warn rau e iwa tekau ma iwa, i mahia i waenganui o Wi Pere, Arapera Pere, Pletekia Pere, Moanaroa Pere, Riria Mauaranui, me Riripeti Rangikohera (a muri ake nei huaina ai ko nga tangata whai paanga) o tetahi taha, me Walter George Foster (Waata Hori Pohita) o tetahi taha, tera etahi paanga whenua me etahi taonga tinana i roto i te takiwa o Papati Pei i tukua a i whakawhitiria atu ki taua Walter George Foster i runga i etahi tikanga tiaki e whakaaturia ana i roto i taua tiiti: A notemea i runga i tetahi tiiti i tuhia i te tekau ma rima o nga ra o Akuhata kotahi mano e waru rau e iwa tekau ma iwa, a i mahia i waenganui o Mangatu Nama 1, he kaporeihana i whakaporeihanatia i raro i te Ture Whakamana i Mangatu Nama 1, 1895, o tetahi taha, me taua Walter George Foster o tetahi taha, i tukua, i whakapumautia, i whakawhitiria atu e taua kaporeihana, ki taua Walter George Foster tetahi piihi whenua kei te Takiwa o Papati Pei, tona nui e rua tekau mano eka, nui atu iti iho ranei, ara ko Wahanga I o Mangatu Nama 1 Poraka, i runga i nga tikanga tiaki e whakaaturia ana i roto i taua tiiti o te tekau ma wha o nga ra o Aperira kotahi mano e waru rau e iwa tekau ma iwa : A notemea ko nga tangata whai paanga, nga mea ranei o ratou e ora ana i naianei, e hiahia ana kite whakatu i tetahi kai-tiaki hou hei riiwhi mo taua Walter George Foster, mete whakatikatika i nga tikanga tiaki e puritia nei aua whenua, a e tika ana kia whakamanaia taua hiahia : Na reira kua meinga hei ture, ara e whai ake nei : (<x.) Ina tonoa e taua Wi Pere mo te taha ki nga- mea o aua tangata whai paanga e ora ana i naianei, me nga kai-riiwhi o nga mea kua mate, ka ah' i te Kawana i runga i te Ota Kaunihera kite whakakore atu i taua Walter George Foster i tona turanga kai-tiaki i raro i aua tiiti mete whakatu i tetahi atu tangata totika hei kai-tiaki whakakapi i tona turanga, a ka ahei hoki i taua Ota kite whakaatu tikanga tiaki hou mo te toenga o nga paanga whenua me nga taonga tinana e toe ana i naianei i raro i nga tikanga tiaki o aua tiiti.” A notemea, mo te taha ki a ia ake me nga tangata whai paanga e ora ana i naianei e huaina nei i roto i nga korero kua takina i runga nei, mo te taha hoki ki nga kai-riiwhi o era o nga tangata whai paanga kua mate i naianei, a i runga hoki i te whakaae o nga tangata whai paanga mete kai-tiaki o te kai-riiwhi kotahi o tetahi o nga tangata whai paanga tuatahi kua mate, i te mea kaore kau he kai-riiwhi ke atu ki tetahi tangata whai paanga kua mate, i tua atu i nga tangata whai-paanga e ora nei, heoi no te rua-tekau-ma-tahi o nga ra o Tihema, kotahi mano e iwa rau ma waru, ka tonoa e taua Wi Pere kite Kawana i roto i tona Kaunihera kia whakakorea atu taua Walter George Foster i tona turanga kai-tiaki i raro i aua tiiti, a kia whakaturia ko Henry Cheetham Jackson (Henare Titama Tiakihana) raua ko Hetekia te Kani Pere, i te mea he tangata totika raua, hei kai-tiaki hei whakakapi i te turanga o taua Walter George Foster: Na reira, ko au, ko William Lee, Baron Plunket, te Kawana o te Tominiona o Niu Titeni, i runga i te tohutohu me te whakaae a te Kaunihera Whiriwhiri o taua Tominiona, a i runga hoki i te mana o aua kaha kua whakawhiwhia nei ki ahau me era atu mana katoa e ahei ai ahau kite pera, tenei ka whakakore i taua Walter George Foster i tona turanga kai-tiaki i raro i aua tiiti, a tenei ka whakatu i a Henry Cheetham Jackson raua ko Hetekia te Kani Pere, no Kihipane raua tahi, i te mea he tangata totika raua, hei kai-tiaki whakakapi i te turanga o taua Walter George Foster, a i runga i te whakaae mete whakapai a te Kaunihera Whiriwhiri, tenei ahau ka panui i etahi tikanga tiaki hou mo te toenga o nga paanga whenua me nga taonga tinana e toe ana i naianei i raro i nga tikanga tiaki o aua tiiti i tuhia nei tetahi i te tekau-ma-rua o nga ra o Aperira, kotahi mano e iwa rau ma whitu, a i tuhia nei tetahi i te rua-tekau-ma-tahi o nga ra o Tihema, kotahi mano e iwa rau ma waru, a tenei aua tiiti e whai ake nei:—“Tenei tiiti i mahia i tenei te 12 o nga ra o Aperira, 1907, i waenganui i a Wi Pere, Arapera Pere, Heketia te Kani Pere, me Moanaroa Pere, o Kihipane katoa, a muri ake nei karangatia ai ko nga Kai-tuku, o tetahi taha, me Henry Cheetham Jackson (Henare Titama Tiakihana), o Kihipane, Kai-whakahaere o tetahi taha. Notemea ko Walter George Foster, Esquire (Waata Hori Pohita), o Poneke, kua roa te wa e tu ana hei kai-tiaki mo nga kai-tuku ratou ko Riria Mauaranui me Rangikohera, kua mate i naianei, a ko nga kai-tuku ko etahi ranei o ratou nga kai-riiwhi. A notemea kua tono nga kai-tuku kite Kawana kia whakakorea taua Walter George Foster i tona tuunga kaitiaki, a kia whakaturia ko taua Henare Cheetham Jackson hei whakakapi i taua turanga. Na ko tenei tiiti e whakaatu ana tenei nga kai-tuku me ia o ratou ka whakatu i taua Henry Cheetham Jackson hei kai-tiaki mo ratou, mo ia hoki o ratou, hei kai-riiwhi mo taua Walter George Foster i runga i nga tikanga e whai ake nei : — 1. Ko te wa e tu ai taua Henry Cheetham Jackson hei kai-tiaki me mau tonu a tae noa kite wa e utua katoatia ai nga mokete kia ea. 2. Ko te utu mona kia £250 (rua rau e rima tekau pauna) i ia tau, me utu i ia toru marama. 3. Kaua te kai-tiaki e whai mana kite hoko kite riihi ranei kite kore e matua whakaaetia e te nuinga o nga kai-tuku, a ko taua whakaaetanga me tuhituhi rawa a me haina kite aroaro a me titiro e tetahi Tiati o te Koo‘i Whenua Maori e tetahi Kai-whakawa Tuturu ranei. 4. Me whakawhiwhi e te kai-tiaki i nga moni e puta mai ana i taua tiakitanga (ara, i nga rawa), i nga moni ranei e puta-a-tau mai ana, kia rima pauna (£5) i ia wiki ma ia o nga kai-tuku, engari ko aua moni me utu kite tinana tonu o ia o aua tangata, kaua ki tetahi atu tangata ki etahi atu tangata ranei, ahakoa i runga i tetahi ota i tetahi atu tu whakamananga ranei. Ko aua moni i whakaritea kaua e taea te taunaha te taumou ranei i mua atu ite ra hei utunga, ahakoa i runga i tewhea tu ritenga, a ko te rihiiti anake a tena a tena o nga kai-tuku te mea whai mana e whakaaetia e taua Henry Cheetham Jackson hei whakaea hei tohu mo te rironga o te moni. 5. Me whakapumau e te kai-tiaki etahi rahui hei mahinga hei nohoangi mo nga kai-tuku kia rite ki nga mea i whakaaetia i waenganui i a ratou. 6. Me hohoro tonu te mahi a te kai-tiaki kia whiwhi taitara ai aua kai-tuku etahi ranei o ratou kia taea ai te whakatopu aua whenua kia whakahaeretia ai i raro i te kai-tiakitanga kotahi. 7. Me mahi ame whakaatu e te kai-tiaki ana kaute i te 31 o Tihema i ia tau i ia tau. 8. Ko te toenga o te moni hua o ia tau e toe ana i waho atu o nga moni e tika ana kia utua me whakapau mo nga whakapainga i runga i ta te kai-tiaki i whakahau ai. 9. I waho atu i nga rahui i Repongaere me Pukepapa me whakarite e te kai-tiaki kia wha nga hoiho purukaata kia rua nga hoiho ekeeke mo Hetekia te Kani Pere raua ko Moanaroa Pere hei hoiho haereere mo raua i a raua e whakahaere ana e whakamahi ana i aua rahui engari kaua hei hoko kite tangata. 10. Me tere tonu te nama moni e te kai-tiaki a me hoatu ko nga whenua tiaki ko etahi ranei o nga whenua tiaki hei punga hei utu i nga kereme katoa e tau ana ki runga ki nga kai-tuku ki etahi ranei o ratou e whakaaetia e tuhituhia ai e nga kai-tuku e te nuinga ranei o ratou mehemea ra ia e mana ana taua nama i te ra i tuhia ai tenei tiiti. 11. Mehemea nga tangata whai paanga, hei whakamahinga nei ma ratou nga rahui kua kiia ake nei, tetahi ranei o ratou ka tango nama, a tera taua nama e tau hei tiaati ki runga ki nga whenua e tiakina nei ki tetahi wahi ranei o aua whenua, me ahei te kai-tiaki kite tango mai i taua rahuj i aua tangata whai paanga a kite whakamutu hoki i ta ratou noho i reira. 12. Kaua nga kai-tuku tetahi ranei o ratou e nama mea ka waiho hei taumahatanga tera e tiaatingia ki runga ki nga whenua tiaki, ki tetahi wahi ranei ki tetahi paanga ranei o aua whenua, a e kore te kai-tiaki e ahei e whakaaetia ranei kia utu i aua nama i pukengatia ra e nga kai tuku e tetahi ranei o ratou. 13. Ko tenei tiiti me ona tikanga ka taea i ia wa i ia wa te whakarereke te whakatikatika ranei e nga hunga nana i runga i te tuhituhi i hainatia kite aroaro o tetahi Tiati o te Kooti Whenua Maori: — (I hainatia) Wi Pere, Arapera Pere, H. te Kani Pere, Manaro Pere. I hainatia e taua Wiremu Pere, Arapera Pere, Hetekia te Kani Pere, me Moanaroa (Manaro Pere), engari i panuitia i whakamaoritia i whakamaramatia i te tuatahi ki a ratou kite reo Maori e Henry Raumoa Huatahi Balneavis, he kaiyrhakamaori whai raihana, karaihe tuatahi, i toku aroaro, i raro i nga tikanga o te 24 o nga Tekiona o “ Te Ture Whaka-

riterite Kereme Whenua Maori Whakatiktika Ture, 1907.” A ko maua Kua haina nei ki raro nei tenei ka whakaatu i mua o te hainatanga o tenei tiiti kua matua oti te tuhituhi ki ruuga ki tenei tiiti tona whakamaoritanga, he mea ata haina e tetahi kai-whakamaori whai reihana, hei whakaatu i te tikanga o taua tiiti, a kaore kau o maua paanga ki nga mahi a tenei tiiti.

(I hainata) R. N. Jones, Tiati o te Kooti Whenua Maori, H. R. H. Balneavis, Kai-whakamaori Whai-raihana (Karaihe Tuatahi), Kihipane.” “ Tenei tiiti i mahia i tenei te 21 o nga ra o Tihema, 1908, e whakaatu aua, ko matou e mau nei o matou hainatanga i raro nei, i te mea ko matou a katoa o nga tangata whai paanga kite Wi Pere Tiakitanga Whenua, tenei ka whakaae kia whakaturia a Hetekia te Kani Pere hei hoa-kai-tiaki mo Henry Cheetham Jackson (Henare Titama Tiakihana) i roto i taua tiakitanga whenua, kia whakahaere tahi ai kia tu tabi ai raua hei kai-tiaki a hei kai-riiwhi mo Walter George Foster (Waata Hori Pohita), a tenei ahau, taua Hetekia te Kani Pere, ka whakaae kia tu ahau i taua turanga. (I hainatia) Wi Pere, Arapera Pere, H. te Kani Pere, Moanaroa Pere. I hainatia e taua Wiremu Pere, Arapera Pere, Hetekia te Kani Pere, me Moanaroa Pere (Manaro Pere) engari i matua paniutia, i whakamaoritia, i whakamaramatia ki a ratou kite reo Maori e Charles William Ferris, Kai-whakamaori Whairaihana, i te aroaro o maua kua haina i o maua ingoa ki raro iho nei, a tenei maua ka kii tuturu i mua o te hainatanga o taua tiiti i matua tuLia ki rui ga he kupu kii tuturu na taua kai-whakamaori whai-raihana e whakaatu ana i te tikanga o taua tiiti, a kaore kau o maua paanga ki nga mahi a tenei tiiti. (I Hainatia) R. N. Jones, Tiati o te Kooti Whenua Maori, Kihipane, Charles W. Ferris, Kai-whakamaori, Whai-raihana, Kihipane.”

ALEX WILLIS,

Karaka o te Kaunihera Whiriwhiri.