G.—lb.

ai te tau ote pai me te kino. I whakaritea hoki etc tekiona 21 o taua Ture kite hanga etc Kooti he ota whaitaketanga, he ota wehewehe ranei me tino whakamarama me whakahua rawa i te take oia Maori ki roto i taua ota. Me pehea hoki c taea ai c te Kooti te whakatau ite take oia tangata ite mea kahore ano he tangata kia whiwhi ite whenua ki aia ake. Me wehewehe hoki i runga i'tewhea tikanga. I runga i nga matauranga katoa kahore he tikanga kotahi hei whakahaere, kahore ano hoki tetahi tikanga hei tauira pera. He tika ano ia kei te tae kite toru tekau ma rima mano nga Maori o Aotearoa kei te pupuri whenua i waenga i a ratou ano. Tera c kitea nga ingoa katoa i roto i nga tiwhikete c rua. Heoi c tae ana kite whitu tekau mano nga keehi hei whakataunga. Hui atu kite rnaha o enei keehi, kei te tae nga tangata c mate ana kite tekau ma rima rau i te tau kotahi, a tera c tae kite toru mano nga kaiririwhi mo aua tangata mate, a kei te maha nga keehi riiwhi kahore ano i whakataua. He mea ano ka rokohanga te kaitono c te mate i mua o te whakawakanga o taua tono. Ko nga inahi i meatia ma Hihipu c mahi kua parea i konei ma te Kooti Whenua Maori erangi pena mai ia te maha o aua mahi ma te Kooti. Ekore rawa c taea te aha. Erangi he mea ngawari ke ma te Paremete kia whakapono ratou i roto i o ratou ngakau kei te mahi purei ratou i tetahi rauhanga nui haunga te karanga i te Kooti kite mahi i enei mahi hou i te mea kei muri noa atu ra c mahi haere mai ana i ana mahi. Me whakaatu ano c matou te mea ekore ai c oti enei mahi, me whakaatu c matou i tenei, a mehemea c whakatuturutia ana aua take katoa ko te mea tika i raro 1 enei tikanga c whakahaerea nei i naianei me whakatutura te wahi hei takotoranga me te roherohe i nga whenua Maori i waenga o te hunga c hiahia aua kite tango kia rau mano nga rota kia pena te rahi me te ahua me te wahi i takoto ai i runga ano i te tohutohu a te Kooti ake. He pono ano hoki tenei ko nga whakariteritenga i nga take a nga Maori whai take he mea whakatau c ratou c nga Maori ano. He mea whakariterite i waenga i nga Maori ano c hara ite mea whakarite etc ture. E whakapono ana nga korero a Eenata a Tiati Make me Tiati Wari i tenei. He mea miharo ano hoki tenei kei nga poraka nunui penei me Porangahau me Taharoa. I huihui te iwi ana ratou ano i whakatau ko tehea piilii ma ia tangata. Ko te karanga ite Kooti ki te whakatau i tetahi mea kahore nei ona tauira c rite ana kite karanga i te Kooti kia mahia tetahi mea c kore c taea c taua Kooti he mea ranei kia whakataua i runga ano i a te Kooti ano whakaaro. Ko tetahi ritenga ahua penei ka kitea i runga i te karanga i te Hupirimi Kooti kia whakatuturutia nga take o nga tane katoa, o nga wahine me nga tamariki i Niu Tireni ki nga whenua takoto kau o te koroni, i muri iho me wehewehe, kite kore i tera me whakahau kia hainatia ia riihi pukapuka tuku ranei o tetahi wahi o nga whenua ote katoa. Ite timatanga ote noho o tenei koroni etc Pakeha kua matau noa ake nga Maori kite mahi topu. He pera tonu hoki te mahi aia iwi. Heoi ano te mea i toe kia meatea kia meinga hei ture ko nga tikanga o mua i mahia c nga rangatira Maori, mci peratia kua taea te whakahaere tetahi tikanga ngawari hei whakahaere tikanga. Ko taua tikanga ngawari i whakahaweatia. I wehewehea nga take ote iwi kia motu ke kia motu ke. Ko te mahi ite mahia c tatou mo nga rau tau kua pahure ake nei ara te whakatopu i nga whakahaere i waenga i a tatou i wetekina c tatou i runga i a tatou whakahaere ki nga Maori. Otira kei te toe ano kia tatou tetahi w ra hei whakahoki i a tatou tikanga c tae atu ai ki nga huarahi 0 mua. E kitea ana i runga i nga korero kei te hiahia nga iwi c rua kia hoki kite tikanga o mua. Ko te mea tika ma ratou me whakahoki nga tikanga ki nga tikanga a nga iwi me mahi topu ranei erangi ia me whakahaere me tautoko c te ture. Akuanei i runga i nga tini hanganga ture i te whakamatau ano kite whakarereke i nga tikanga. Ahakoa te whakakorenga a te Ture Whenua Maori i nga tikanga runanga a Ta Hori Kerei tenei ano etahi te whakapono nei ki taua tikanga. No te tau 1880 ka whanau materoto te Pire Whakatau o te Tai Eawhiti. I muri iho ka hanga c Tiati Penetana tetahi Pire kia mana ai nga Komiti kite whakahaere whenua, heoi kahore he kupn hei tautoko. I hanga c te Make tetahi Pire i te tau 1887 a i pera ano tona tukunga iho me ta te Penetana. I tukuna tetahi memoriara kite Eunanga Nui i te tau 1885 me te tau 1886 i runga i te ota a te Kawana a he torutoru nga korero mo tera. Kua oti te whakapuaki nga kupu mo "Te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1886." T nga tau c rua i mua ote matenga ote mema mo te Takiwa Whakararo 1 nui te mahi a Hirini Taiwhanga kite whakatu i tetahi Kaunihera Maori me te whakakore i nga whakahaere hoko riihi ranei ki waenga i nga Pakeha me nga Maori. Erangi na te kore mohio o nga mema o te Paremete ki nga tikanga o nga whenua Maori i hopohopo ai nga mema kite tautoko. Tukunga Takieua i nga Take c te Kooti Whenua Maori. Ko nga take c tukuna ana c te Ture Whenua Maori c raruraru ana me te kore kahore c marama. Kua maha nga hokonga ate Maori kite Pakeha a c rehitatia ana nga take hoko i raro i te Ture Whakawhiti Whenua. I muri ka wehewehea te whenua etc Kooti Whenua Maori me te tuku i tetahi take hou ki nga Maori kua hoko noa ake i to ratou whenua, a kei te mana tonu aua take c rua a c kitea ana ko tona tukunga iho he raruraru. Nga Kaiwhaeahaeee Maori. Kua tipu ake i roto i nga tau torutoru nei tetahi iwi kaiwhakahaere Maori ara roia Maori otira erangi i ahua tau te mate i runga i to ratou mana. Tena pea i tipu mai i a ratou enei tikanga c mana nei inaianei. Kahore hoki ratou i haere i raro i tetahi tikanga kia tirohia to ratou matauranga, kahore ratou c taea c tetahi ture c tetahi huarahi whakahaere, kahore he mana hei whakahaere i a ratou, c mohiotia ana he kaiwhakahaere ratou, he kaiwhakataki ki nga Maori he kaiwhakahaere, wahi iti kua riro tonu ake i a ratou nga whakahaere a te Kooti Whenua Maori. He mea ano c riro ana i a ratou nga utu c tonoa ana c tetahi roia mohio i roto i te Kooti, he mea whakarite ano ia aua utu ki waenga i a ratou me nga Maori. E whakaarohia ana ko ta ratou mahi he whakaroa i nga keehi i roto ite Kooti, me te whakanui i nga utu. E mohiotia ana ia he maha o aua kaiwhakamaori he hunga tika he hunga matau, a kei etahi c ruarua ana te whakaaro mehemea c tika ana ta ratou mahi,

12