Page image

G.—7

92

I mua atu o te moketetanga, c reti ana taua whenua ki tetahi Pakeha ko Parakiweta te ingoa ko te utu reti mo te tau c £300. Xi taku whakaaro i nui ano te pai, me he hiahia o taua kai-utu reti ki taua whenua. Na ko te ahua o Paora Torotoro, ko ia nei tetahi o nga Kaitono whakawa, ki taku whakaaro, he tangata hiahia kite mea engari he tangata whakaaro kore, he tangata kuare ki nga tikanga Pakeha. I mua atu o te wa i mahia ai te pukapuka mokete mo tenei whenua, i haere atu taua Paora Torotoro kite nama taonga, waipiro, aha noa mana i a Tatana, a tukua atu ana. Ahakoa maha kaore taua Tatana c hopohopo kite tuku kei ngaro ona taonga. Xi te ki a Tatana, ite mea kaore i whakaea noa a Paora Torotoro i tetahi wahi o ana nama ka tono mai ano ki a ia Ida whakahanga tetahi whare mona. Kiia atu ana eia ki taua Paora: —" Ka whakaae au, kite pai koe kite tuku mai i Moteo hei punga mo aku moni." Ka whakaae a Paora ki taua kupu. Na ki taku whakaaro, ko te take ano tena i kore ai taua Pakeha c hopohopo kite tuku nui i te nama ki a Paora he hiahia nona kia whai tikanga ai ia ki taua whenua. Xi te ki a Paora Torotoro ko te kaiwhakahacre, me te kai mahi o taua hiahia ko Matene Hemara Kaiwhakamaori ko taua Kawhakamaori i mea, kaore ia i whakahaere i mahi ranei, engari he whakamaori anake tana i nga korero c whakahaua mai ana c Tatana ki a ia kia korerotia atu Id nga Kaitono whakawa. I roto i etahi o nga kororo a taua Kaiwhakamaori, c whakaaro ana au c ahua tika ana te kupu a Paora Torotoro ko taua Kaiwhakamaori te kaiwhakahaere me te kaimahi o te hiahia o Tatana ki taua whenua. I te wa i tuhituhia ai te pukapuka mokete mo tenei whenua kua tae nga nama a Paora Torotoro kite £150, heoi tuhia ana ki roto i taua pukapuka ka £500. Xi te ki a Tatana, ko te take i tuhia ai kia pera te moni, he mea whakaaro nana kia pera te moni mo te whare, engari kihai i whakaaturia atu ki a Paora Torotoro i te wa i tuhi ai ia i tona ingoa ki taua pukapuka ko te moni mo te whare kei roto i taua £500. Na, ko te pukapuka mokete kua oti noa te mahi ano murinoaiho, katahi nga nama a Paora Torotoro ka rite kite moni i tuhia ki roto i taua pukapuka. Xi taku whakaaro kaore i tika tenei tv pukapuka mokete ; otiia ko te Paremata c tino mohio ana kite tikanga mo nga mea penei. E toru, c wha ranei nga marama o muri iho o te otinga o taua whenua i te mokete ka tuhia te pukapuka hoko. I tena wa kua tae nga nama a Paora Torotora kite £1,200. Na he mea miharo ki a au te tuku nui a taua Pakeha a Tatana i te nama ki a Paora i roto i te takiwa poto otiia ki taku whakaaro, ko te take i pai ai taua Pakeha kite pera he hiahia nona kia riro taua whenua i a ia. I ki a Paora Torotoro ko nga take i whakaae ai ia kite tuhituhi i tona ingoa kite te pukapuka ote hoko na te whakaaetanga a Tatana kite kape i tetahi wahi o taua whenua ki waho ote hoko; ara kite waiho ki a ia me te kiinga hoki ka homai tonu ki a ia te £1,000 i muri tonu iho o tona tuhinga ki taua pukapuka. Ko Matene Hemara Kaiwhakamaori i mea kaore ia i rongo, kihai ano hoki aua kupu 1 whakapuakina i te wa i tuhituhi ai a Paora ki taua pukapuka, a ki taku whakaaro, kihai i puaki i a Paora Torotoro raua ko Tatana tetehi whakariteritcnga me kape tetahi waahi o tenei whenua ki waho ote hoko. Engari te kupu ka puta tonu te £1,000, c whakaaro ana au he tika. Iki hoki te Kaiwhakamaori i whai kupu ano a Tatana kia ia kia ki atu ki a Paora Torotoro kaore he £1,000. Na i rapu au, kaore he take c tika ai te whakaputa i tera kupu heoi te take ki taku whakaaro, he tononga na Paora kia hoatu taua moni. E whakaaro ana hoki au kihai i marama te whakaatu kia pau te tau, ka whakaputa ai te £1,000 me nga hua ano kia Paora no reira i whakaae ai kite tuhi, notemea ko ta te Maori mea tino pai ko te puta tata tonu. Ka nui nga nama a Paora Torotoro o muri iho o taua tuhinga i tona ingoa kite pukapuka hoko. Xi te ki a Paora ko Tatana tonu hei tonotono ki aia kia nama. E whakaaro ana au, he tika ma hoki kaore he take i waiho ai kia pau te tau ka whakaputa ai i te £1,000, engari he mohio nona, tera c pau katoa taua moni mana. I whakaaturia mai c Tatana te nui o nga moni utu mo tenei whenua i pau mo tc waipiro. Ko te Paremata c mohio ana ki tenei. I ki a Tatana c hara ia i te kaiwhakahaere mo Parakiweta kaiutu reti otiia i ki i ano ia, no muri iho o te otinga o taua mahi hoko, katahi taua kaiutu reti ka mea mai ki a ia kite taea c ia te hoko mo te utu iti. Xi taku whakaaro, he kaiwhakahaere ia mo taua kaiutu reti mehemea hoki ehara ia ite kaiwhakahaere mo taua pakeha, kihai taua whenua i hokona c ia mo te £3,000; engari kua puritia tonutia mona, kua tango tonu hoki ia i te £300 o te reti. Rewi Haukore : Ko te tono a Eewi, he whakahe ano kia Tatana he penei ano te ahua me te tono a Paora Torotoro. A ko aku whakaaro mo runga i nga korero mo tenei tono c rite ana ano ki aku whakaaro mo runga i te tono a Paora kua korerotia atu nei. Na ko taku whakaaro mo runga i nga whakahaercnga katoa o tenei whenua c tika ana te tono a nga Kaitono whakawa. Wieemu Hikaieo, Komihana.

REPORT on CASE No. XX. Tunantti. —Hare Torotoro, Renata Kawepo, and Paora Kaiwhata, Complainants. Hare Torotoro complains against K. D. Maney, because he (Hare) got no money for mortgaging his portion of this land to that European. All that he got was a plough, some goods, and some liquor In the evidence given before the Commissioners in this case the complainant said that he signed the mortgage deed of this land because that European and he arranged that he (complainant) was to receive £200 for his interest in the said land. The defendant stated that he did not mention that sum to the complainant, but that he said he would arrange with him (complainant). Further, that the complainant was glad when he heard that the others were only to get small amounts. The defendant said that he considered the complainant's share in this land to be worth £50. My opinion on the evidence in the matter of this complaint is — 1. The complainant is correct when he states that he signed the mortgage deed, because he had