MATE KOIANGI (DYSENTRY).

Toa Takitini, Issue 98, 1 October 1929, Page 1088

MATE KOIANGI (DYSENTRY).

I runga i te mea e kite iho ana e heke haere ana to tatou tokomaha i etahi o nga rohe o te motu nei i whakaarohia ai me puta i a tatou etahi pukapuka tohutohu whakatupato mo etahi o nga mate e papangia nei tatou. He maha o tatou e matemate aria, i runga ite pohehetanga o nga mahi. Na te waiora noaiho etahi i puta ai. Kaati, tera ano tetahi mate e papangia ana ki nga iwi o Ngatiwhatua me Waikato he mate Koianga ki etahi, he mate Koirere ki etahi, he mate Rere-toto ki etahi. Ehara tenei mate i te mate i pangia ki o tatou tipuna— mea haramai no nga iwi o waho no te Pakeha, no te Inia, no te Tainamana me etahi iwi atu. Te putake mai he ngarara e kore nei e Kitea e te Kanohi Maori engari ma nga Karaihe Kaha (Microscope) ra ano e kitea ai. He maha nga tu. Ko tetahi e kore e kitea i nga whenua makariri, kei nga motu werawera anake taua ahua. E tom nga ahuatang ngarara kua kitea i tenei paanga mai ki Nui Tireni. Ko te ahuatanga kei te takiwa o Akarana, tae atu ki Waikato, e kiia ana he “Shiga” ara he ngarara e rekareka ana kite huka. Ko te ahuatanga o te ngarara o taua mate koirere ki te takiwa o Tuwharetoa he “Flexner” ara he ngarara e pai ana ki nga kai miiti. Ina uru aua ngarara ki roto ite tangata ka terete maha haere. Kei roto ite piro tana waahi i pai ai. Kei reira ka timata tana kai atu ite piro aka puta mai he pirau haware. Kua ngau i roto i nga paatu o nga whekau ote tangata. Na reira ka mamae te kopu katoa, aka pupuhi hoki, na ka timata te koihi. Na ite mea kei te kai tonu taua ngarara, ka hohonu atu tana kai, ka nui haere te mate o roto o te whekau a ka puta te toto i roto i te koraha. Inaianei kua tino taimaha te turoro. Kua nui rawa te mamae o roto katoa a kua tino honohono hoki tana hiahia ki te Koraha tae atu te 30 kite 50 haerenga itera a tino iti kore

rawa ranei te hua e puta mai : te nuinga he pirau he toto ranei. Ko nga waahi e ngau ana e kainga ana e nga ngarara nei kua tino rahirahi ara nga paatu ote whekau. Na konei kia tino tupato te whangai ki nga kai e he ana kei pakaru kua mate te tororo. Nga Whakatupato mo to Katoa. (1) He whakama i nga kainga i roto me vvaho. (2) Nga aweawe katoa tahuna tanumia ranei. (3) Nga kai kohia ki roto o nga kapata whai taupoki; Kaua he kai e tu noaiho kia puehutia, a kia muia ranei e te ngaro. (4) Penei ano nga whakatupato mo te whare iti, kia whai taupoki a ruia hoki kite pungarehu. Ko te ngaro te kai mau mai i taua mate. Ka uru te ngaro ki roto i te koraha i a ia e kai ana a ka hiahia kite rapu kinaki, na ka rere mai me ana waewae paru ki runga i 0 kai aka paremo ranei ki nga mate kikino katoa. Ko nga tamariki kopu ngoikore e paangia wawetia. No reira e te iwi i te nui o nga mate lion o te Pakeha e whiu nei i a tatou ko tona tino rongoa ko te Whakatupato. Hanga kia pai nga kapata e rua —mo nga kai a mo te hamuti a kia pai hoki nga taupoki. Me tino motu hoki te koraha noaiho ki nga waahi katoa. Ko nga mea taea te hanga nga whare tahataha ma te wai e hari nga kino (water closet and septic tank) ka tino pai rawa tena. Ko nga marae, pa nunui ranei me kaha ki te rapu tikanga e taea ai te whakatu i enei whare-paku-wai. (Septic tank system). No reira i te wa e pangia ana te takiwa e enei mate rere me whakawhaiti riga hj iihuinga tangata, nga tangihanga, me nga haereere ki etahi alu takiwa marae. Mei kei te mate te whare kaua e haere ki nga kainga o etahi atu. Tonoa te rata, te naahi, te kai tirotiro. (5) Mo te mate o Waikato me Ngatiwhatua kua kitea ko tetahi putake na te meringi (water melons) ara te meringi e hokona mai ana i nga iwi ke o waho—Tainamana, Hinitu, Pakeha. No reira e nga iwi e nga hapu, kia tini haere ai tatou, kia kore ai tatou e matemate i nga tau e heke iho nei i tenei mate taurekareka, kaua tatou e kai i te meringi e hara an 1 a tatou ake na te Maori i whakato. Otira me ka tohe tonu ki te kai i aua meringi me matua horoi a waho ki te rongoa muriiho, kite wai-Maori, ka hari ai ki waho kia whitia e te ra, ka mutu ka hari ai kite pataka. Kahore hoki tatou e ata horoi ana i waho i mu a o te kainga. Nga Whakatupato mo te turoro. (1) Kia motuhake ki a ia o ana ipu kai katoa a nga mea katoa e pa ana mo te tiaki mona.

(2) Me wehe ke tona ruuma. Me te kai-tiaki hoki kia tino tup* ato tana horoi i ona ringa i muri iho I nga paanga katoa ki te turoro ki ona mea ranei. (3) Ko nga kino katoa o te turoro mauria ki tawhiti i roto o te tini karahiini ka kohua ai kia koropupu kia mate ai nga ngarara ka tanu ai. Te Rongoa me te tiaki. (1) Kaua e kai i te ra tuatahi. Heoi ano me inu he wai kohua. Me kai ite tote (Epsom) ia rua haora hei tahi atu i nga kino. Kahore hoki ehe te wai-harakeke engari .he kaha rawa pea mo nga tamariki. Kaua rawa te Koromiko e hoatu mo nga wiki tuatahi; ko tenei rongoa ko tona mahi he puru atu i nga ngarara kia kaua e puta mai a ka mate taua turoro. Kaua he miraka ite ra tuatahi engari te waipaare (barley) me te titiro tonu i te openga mai o nga kinoi te toto mete pirau-haware i roto. Me ka mutu te puta mai o enei mea whaka-roangia kia wha haora ka whangai ai kite rongoa tote. I nga po ka whakata ai te hoatu tote. Me ka nuku tonu te ahua pai o te turoro, meinga kia rua ano whangainga ite ra. Ite ra tuama me whagai tonu ite tote pera me nga tohutohu i runga ake nei. Ko nga kai he wai paare (barley) ; he wairaihi (rice) ; arrowroot: te wai puha: he huka Kia kaha tonu te kai i tenei kai — huka, kia huri mai ai nga ngarara kite kai huka kia riro ai te ope ite rongoa. No reira hoki kaua e mutu te kai i te kai i te rongoa ope Ko te ahua mo te whangai i te turoro i a ia e hoki haere mai ana kite ora kia iti te mehua engari kia honohono. He pai te hoatu miraka konanu kite wai paare (barley kite wai raihi (rice) ranei. Ma te ora haere ote turoro mete hokinga 0 te koraha ki tona tikanga, ka tika ai te hoatu whakatupato 1 etahi atu ahuatanga kai hei kinaki. Ma te kai-tiaki hoki e whakaaro te mea e tika-ana. Kaua rawa he kai maro, uaua ranei kia tino ora ra ano te turoro. Kaati, mo te mate o Ngatituwharetoa e taemai nei te rongo e oraora mai ana i te rau-runa e ngaungautia ana, kua oti te whakamaramara i runga ake nei he tu ngarararereke tenei i to te ngarara i kitea ki Waikato ; Kahore hoki e tno taimaha ana tana whiu i te tangata. Ka ahei hoki te hoatu i nga wai-miiti (meat), Kamutu ra nga whakamarama me nga whakatupato. Kia mau tonu te taiaha ki te ringa kia taea ai te karo te patu E. P. ELLISON, Director Division of Maori Hygeine.