HURAHANGA KOHATU.

Toa Takitini, Issue 91, 1 March 1929, Page 939

HURAHANGA KOHATU.

No te 31 o Hanuere ka Imrahia te Kohatu whakamaharatanga kia Meihana Pouawha o te Poroporo, waahi o Whakatane. Ko tetahi tenei o nga tino rangatira o te Waka nei o Matatu. E 65 ona tau ka mate ia. Na ana mahi whanui, awhina hoki te Emepaea ka riro ma te Kawanatanga e whakatu he kohatu mona. Na Tino Honore J. G. Kooti upoko o te Apitihana i hura te kohatu. Ko ona hoa awhina ko te Pihopa o Aotearoa, Pihopa Tumutara (Ringatu), Ta Apirana Ngata me Tiati Timuaki Jones. He taonga atahua te kohatu o Pouawha he mapere ma no Itari. Ko te rahi me to ahua katoa o Pouawha i haua nei ki tona kohatu, ano nei ko ia i te oranga. I nuku atu ite 1500 te hunga i tae mai ki tenei hui. No Kahungunu, Rongowhakaata me Mahaki, Ngati Porou, Apanui, Whakatohea, Ngaitai, Ngaiterangi, Te Arawa, Maniapoto, Waikato, Tuwharetoa, haunga hoki te tangata whenua Ngatiawa me Tuhoe. NGA WHAKATAU KIA TE KOOTI: Nga rangatira i whakatau ki a Honore Kooti me nga waahi momona o a ratou kupu, ina e whai ake nei:— Rakuraku (Matatua) : Haere mai e te Kooti te tangata aroha kite iwi maori, nau i rongoa oku mate o Matatua.’ Mita Taupopoki ( Arawa) : “Haro Kooti”! Haro Maui”! Nau ra ihi te motu ki runga. Engari kaore ahau i te pouri kite hinganga o to kawanatanga Ko ahau i mate ko te piri pono. Tena ko te hunga i turakaha, mai ra ano, i tenei ra haehae noa ana i te pakake.” Akonga Mohi (Kahungunu) “I moemoea oku matua i nga wa ki muri kia whakatikatikaia nga mate o te iwi maori. No tenei ra kua tinana i a koe. I a koe minita ana ko Apirana to hoa, kua taka nei to korua tuunga ki a ia awhinatia tautokongia hoki ia.” Taiaho (Ngaiterangi) : “Ka whitu tekau tau nga raupatu i koromeke ai i roto o nga whakaaro o te iwi maori, kaati i tenei ra kua maranga i a koe.” Kopu Erueti (Apanui) : “Kei te pirimia tonu koe ki au nei. Nau te ao pango i wawae ake, katahi ano ka kitea te kiko o te rangi.” Pitiroi (Tuwharetoa) : “I haere mai ke ahau kite whakaatu i to painga ki ahau. Tetahi pai nui whakaharahara kaore e taea te whakautu. Mou ake te raiti i tapaea e Tuwharetoa.” Henare Ruru (Rongowhakaata Mahaki) : “Nau ka hoki mai a Patutahi me Mangatu ki au. Ahakoa te pawera i te

hinganga o to kawanatanga kore rawa koe i wareware ki le whai kupu kite kawanatanga hou kia pai kia manaaki ki to iwi maori.” I whakauruuru ano ki roto i enei nga kupu mihi ki a Tiati Timuaki Jones, Raumoa Balneav'is me to Pifhopa o Aotearoa. TA HONORE J. G. KOOTI: “E mihi ana ahau kite tangata whenua hui tahi atu kia Ta Apirana Ngata mo tenei whakahonore kia riro maku e hura tenei kohatu. Ina a Pouawha e tn rangimarie mai na, na te kohatutanga tena. Mehemea ko ia e ora ana kei te kapakapa ke tona manawa mo nga he e huhi nei i runga i tona iwi maori. Kaore ia i urn ki nga mahi i riro raupatu ai nga whenua maori. He tangata piri pono ke ia kite kingi. Mehemea he pakeha i tangohetia nga whenua kua ara he pakanga, kua puta ranei etahi mahi wetiweti. I manawanui ia, i tumanako toe te whakawhirinaki ki te Tiriti o Waitangi mete wa e whakatika te he. E mea atu ana ahau kia koutou me whakawhirinaki tatou kia Ta Apirana Ngata. Ka taea e ia te wetewete nga powhiwhi epa ana ki nga whenua maori. Ka puta hoki i aia he painga ki nga pakeha ki nga maori. E toru nga waka e pikau nei i nga mahi o te Tominiona. Ko to Ngatai ma kei mua, ko to matou ko ahau nei te kapene kei muri tata mai, me tetahi ake. Kotahi tonu to matou nei whakaaro ko aku apiha heramana atu. Ahakoa paku nei te rereketanga o to matou nei waka i era atu, engari e whakaatu pono ana ahau kia koutou e kore e waiho e matou nga take paremata hei arai mai i te matou awhina' kia tipu ai kia whai painga ai te iwi maori o Niu Tireni. E kotahi ana o maua whakaaro ko Ta Apirana. Ko nga mate raupatu e rongoa ite tuatahi. Kia oti enei ka tahuri ai ki nga mate o naianei. Ko te mea nui ia ko te awhina i nga tai-tama o te iwi maori kia ahei ai te tipu tahi mete iwi pakeha.” TA APfRANA NGATA:—“E tika ana kia nui nga mihi ate iwi maori kia Honore Kooti. Na tenei tangata i tino awhina nga mahi mo te iwi maori. Naana i wawae te huarahi, i waha te pikaunga toimaha, heoi ano maku he whakatutuki. Ahakoa e tika ana kia ko mtou mo te urunga o to matou ropu hei kawanatanga engari ko ahau e pouri ana mo te poronga i a ia i waengapu o ana mahi mo te iwi maori. Naana nga moana o Rotorua, Taupo, a Aorangi, Patutahi me Puketitiri. Naana nga whenua i riro he ite raupatu. Naana nga whakatopu paanga, mete whakangawarJ i nga reiti. Naana i whakatika nga ruri haonoa atu. I whakakorokora e ia nga here o te putea a te kawanatanga kia ahei ai nga maori kite ahu

whenua mete tomo ki nga kura nunui ote motu. Naana i tautoko te ropu mataki ite timatanga mai ote maori (ethnology) mete kura mo te matauranga maori (Native Arts and Craft <, ara te pupuri te maoritanga i nga ra o te pakehatanga. Mo te taha ki nga raupatu. He mea nui tenei. Ko te alma mo tatou e taea pai ai enei mahi, ko te wairua ngawari, wairua mjaru. Waiho ake to tatou ahua whakakake nei. Ko te iwi pakeha nui tonu hei mirimiringa me tatou. Ehara i te mea ko nga whenua raupatu anake, ko nga whenua ano hoki e ki ana te Kawanatanga i hokoa, kaati e ki ana te maori i riro noa atu. Ko te mea tino uaua rawa ko te patuki i te kawanatanga kia whakakorokoroa nga here o nga whakataunga o nga wa ka huri. Ka roa nei te wa ote aiotanga pai ana te matakitaki atu ki nga mahi o mua, te tika te he. Ko te mea uaua ko te inati i te moni e tika ana mo nga raupatu. I whakataua e nga komihabna e £SOOO ma te Taihauauru, e £3500 ma Waikato, ma te Pei o Pureti kaore tahi, ma Opotiki anake. Engari e tika ana kia whakaarohia enei takiwa. Kei au te whakaaro ate kawanatanga. Maku e whakaatu kite komiti whaiti. Kaore te Hauhautanga i timata i konei. I timata ke mai i Taranaki me era atu waahi. Kaati ka whiwhi nei a Taranaki me Waikato e tika ana me whiwhi hoki a konei. E tika ana nga pakeha kia marama mo tenei take. Kaore ke nga maori i te tono mo a ratou paamu kia whakahokia mai. Ko te haihai ke kia uiuia nga kuraruraru e kororaeke nei i te uma ote tangata maori. Ka he te kawanatanga me utu. Me utu ki nga moni a nga iwi e rua i hanga (Consolidated Fund). Engari koutou nga pakeha o Whakatane nei e £500,000 o tana moni i a koutou. Kua oti na i a koutou te rumaki kite repo na ki Rangitaiki. No reira ka tono ahau kite kawanatanga kia whakaaroa nga mate ote iwi maori. Kia watea ra ano enei k: lain ano ka ahei te maori te haere whakamua. Kei te iwi maori etahi tai tama pakari mo te ahu whenua. Kei te hiahia whenua hoki. Pena e tain iterite ana nga taitara whenua ki o te pakeha ka kaha tonu te maori, ka ahei hoki kite utu i ciga reiti.