149.—HE TANGI MO TUPOKI.

Toa Takitini, Issue 90, 1 February 1929, Page 4 (Supplement)

149.—HE TANGI MO TUPOKI.

Na Te Maropounamu. (Ngati-Tama, Taranaki) Na D. F. G. Barclay {Te Pakere ), na S. Percy Smith i whakamarama. I taia te waiata nei ki te pukapuka a Hori Kerei, ‘Nga Moteatea’ p. 197; a, kei reira e kiia ana na Makirangi. No te tau 1893 ka taia te waiata nei kite Journal o te Polynesian Society (J. 2/52) ; na D. F. G. Barclay (Te Pakere) kai whakamaori o te Kooti Whenua Maori i tana wa i tuku ki reira, nana ano i whakamarama, i whakapakeha hoki. He rereke etahi wahi maha o ta Te Pakere i ta Hori Kerei a, ko te ahua na nga iwi o Taranaki i hoatu nga kupu, nga whakamarama ki a Te Pakere. Otira i whai te kaupapa ka taia ki raro nei i ta Hori Kerei; ko te mea tawhito tera, a he maha rawa nga wahi i makere i ta Te Pakere. Ko Tupoki raua ko te tuakana ko Raparapa nga rangatira 0 Ngati-Tama i te wa i a Te Rauparaha ma, i nga whawhai nunui a te Maori i te wa i u mai ai te pakeha ki enei motu. To raua pa ko te Kawau, he motu kei Poutama, kei raro iti atu o Parininihi. I mate a Raparapa i a Waikato kite whawhai ITe Taharoa (kei te taha tonga o Kawhia). No muri tata iho ka mate a Tupoki ki Pararewa, kei te takiwa o Mokau, i te ope o Ngati-Maniapoto, o Ngati-Rora, o Ngati-Haua, o NgatiPaoa. E kiia ana na te pu a Hauauru a Tupoki i mate ai. Na te tuahine o Tupoki, na Maropounamu tenei tangi mona. Kei te T.C. 257 me te 347 nga korero mo Tupoki. (Ref.: M. 197, J. 2/52, J.lB/79, T.C.349). 'Tera nga whata ka moiri kei Parininihi, 2 Nana i hoatu ki waho. Haere ra, e pa, i te apu rorowhio 0 ruhi, o ngenge, o te makinokino tonu, 1 whakahokia 3 atu e koe ki te hauauru. Te whakahokinga mai ka whiti 4 i te rore; Kihai 5 koe i whakaaro, kia maunu te wai I runga o Ngamotu. 6 Kei to tamaiti ma Rau-a-Matuku, 7 Mana e putiki te ua o te pakanga, E tauwhiro mai rate hiku o te taua. Hirautia 8 ra o kahu angiangi; Parurutia ra te pu ki Watau; Pairangatia rate pu ki Wharekohu. Kia nui o tohu ki runga ki to rangi, Kia rewa 9 nga ngohi i te ati. Manu whakarewaia, kia whakakau koe I te whana' 0 whatiwhati i roto Pararewa," Kei pehia koe te ahi l2 ate tipua. Tenei Poutu’ 3 nana i here mai, Hei whakatu atu te mam' i muri nei.

Kaua 15 e runga hei koaina mai. Tukua atu ki waho mo Tautari 16 ma, Mo te waiaruhe,' 7 e tanga tonu nei; Ma te hau takaha e turaki Taku rata tiketike, Taku whakaruru totara, Etu ki Poutama 18 ra. Hurihuri noa ana Te mokai 19 ote wahine; Taku kiri whakaniko, Te kiri o Awanui, 20 Ka whara kei muri. Karanga mai, e Pare 2 ite rae ki Rangiahua. 22 Tena taku manu, he manu takipu, He takupu matakana, he aua matawhero, Mo nga utu e hira kite pae ki Karaka-ura. 23 Katahi, e Poki, 24 ka tahuri to rakau toa, I ngaua putia ete ipo 2s wahine, Te whatinga 26 i reira te puhi ote waka. He tumu 27 herenga waka no runga, No raro, no Te Rauparaha; Tahurihuri ana te papa ki Rarotaka. 20 I whea 29 koia koe te tohi atu ai To patu whakatu kite ihu o Mama? 0 Mama 30 ra ite kai 31 a wai? 0 Hari 32 ra ite kai a Ranga, 33 0 Hau 34 ra ite kai a Oro, 35 0 Tui 38 ra ite kai a Maene. 37 Ka mahungahunga te whakahoro 1 to angaanga, e tohe nei To angaanga kite hau ote riri. Ko Kahutuatini 38 hei utu mo aku taro, I ngaua iho nei, e i.

'Tera, etc.: — enei wKiti e rua i whakapotoa ki ta Te Pakere. He penei ki reira:— 'Tera ia te po taua te taka ir.ai nei i Parininihi. Nau te tatari kia maunu te wai i runga i Ngamotu. Kei to tamaiti, ma Rau-a-matuku hei putiki mai Te ua o te pakanga, e tauira mai rate hiku o te taua.’ zParininihi:—Kei raro atu o Niu Paremata, e kiia nei e te pakeha ko te White Cliffs. Kei raro o te pari, kei te takutai te ara mai o nga ope o te tuaraki. si whakahokia atu, etc.; — nga pakanga a Tupoki o mua atu. *Ka whiti i te rore:—Ka mau i te tawhiti. sKihai koe i whakaaro :—Ki te J. 2/52 mete T.C. 349, ‘Nau te tatari kia maunu te wai i runga o Ngamotu.* Ki te M.197 'manu.' eNgamotu:Kei te taha hauauru-ma tonga o te waapu i Niu Paremata. He ingoa tenei e haere tonu ana i roto i nga waiata ote tai-hauauru. Mei tatari a Tupoki kua rokohanga mai e te Atiawa, a tera pea e huri ke te ahua o te pakanga i Pararewa.

?Rau-a-Matuku Eki ana aTe Pakere he ingoa iti no Te Puni, no tetahi o nga rangatira o te Ati-awa (J. 2/52). E ki ana a PercySmith he ingoa no Te Wharepouri, he rangatira ano hoki ia no te Ati-awa (T.C.351). e Hirautia ra, etc.: — te J. 2/52 me te T.C.349 e penei ana:— ‘Pairangatia mai o kahu angiangi, Pairangatia mai i te puke i Wharekohu.' ®Kia rewa nga ngohi i te ati:— te J. 2/52 mete T.C.349, ‘Ka rere nga whetu o te ata.* Whana: etahi ‘riri.’ "Pararewa:—Ko te parekura i mate ai a Tupoki. ,2 Te ahi ate tipua:Te pu ate pakeha. Na Poutu te pu tuatahi i mau mai i a Ngapuhi. isPoutu: No Ngati-Tama- kua korerotia i runga ake nei. '<Maru i muri nei:—Ki te J. 2/52 ‘te whare i muri ake.’ tsKaua e runga, etc,: Kite J. 2/52, ‘Kauraka e koaia ete rahi AtiTama.’ Pera ano ki te T.C. 349. Hei aha kia koa a Ngati-Tama mo te matenga o to ratau rangatira o Tupoki? Ka tika pea te mea i taia nei. isTautari:— Maungatautari, he rangatira no Ngati-Haua i mate i a Ngati-Tama ki Poutama. '?Te waiaruhe: He kupu mo nga aitua e ngau noa nei i roto i nga mahara. isPoutama: te one i raro atu o Parininihi. He wahi kakaritanga no nga ope o te Tai hauauru i ona ra. Te mokai ote wahine: Mo Ngaipu, he whaea no Taonui o NgatiManiapoto, he wahine ware, e kiia ana nana i kai maanga rawa ki a Tupoki. Ka waiho hei mamae, hei pouri mo te wahine nana te waiata nei i tito. zoAwanui:—Ko Awanui-o -Tarawera, he ingoa ano no te awa o Whanganui. ziPare: Ko Pare-te-korae, whaea o Hauauru o Ngati-Maniapoto. 2?Rangiahua:—Ki te J. 2/52 me te T.C.349 ‘Rangikohua.’ zsKaraka-ura:— ea katoa nga mate o nga iwi i a Ngati-Tama i te matenga o Tupoki, apiti atu kite parekura i Karakaura. e ‘Poki: Mo Tupoki. Kite J. 2/52 me te T.C.349, ‘E koro, e tama ra.’ 2sR te ipo wahine: 1 mua atu ote whawhai nei ka whai-kupu a Tupoki kia kaua he tangata e kai. Otira na tona mokopuna wahine tonu i takahi tona kupu; ko ia i aitua ai. zeTe whatinga, etc.:- — te J. 2/52 mete T.C.349 ‘ka whati i reira te puhi o taku waka.’ 2?He tumu herenga waka; Raparapa raua ko Tupoki, na raua i arai atu a Ngati-Maniapoto i roto i nga pakanga maha. Ka rite raua kite pou herenga waka ki o raua iwi. I whakamanawa mai hoki a Te Rauparaha ki a raua hei taunga 2flßarotaka:—He huapapa i raro iho i te Kawau; he wahi no nga kakari maha. Ki te J. 2/52 mete T.C. 349 ko tenei wahi i whai ke i muri i era kupu, ‘Mo te waiaruhe e tanga tonu nei.’ 2sl whea koia koe:—Ki te J. 2/52 ‘He aha koia koe.’ 3°Mama: —He rangatira, he toa no Ngati-Maniapoto. I mate i aia a Te Huarere, he toa no Te Arawa, ki Otorohanga, he riri takitahi. E kiia ana na Mama i patu a Tupoki (J. 2/53); ki tetahi korero (T.C.348) na Hauauru a Tupoki i pupuhi. Ko te Mama tenei i te waiata 52. »'Te kai a —Kite M. 197, ‘te kai a Ranga.’ He penei te takoto o tenei whiti ki te M.197, ‘O Mama ra i te kai a Ranga, O Hau ra i te kai a Wai, O Tui ra i te kai a Mahara.’ szHari:— Hari-maruru, no Ngati-Urunumia, ko te tane a Rangihapainga i patua kohurutia e Te Kawa-irirangi o Ngati-Tama ki te Whakarewa. Te whakahokinga mai ko Tihimanuka, ka mate a Ngati-Tama ki reira i nga iwi o Tainui, ka mate a te Kawairirangi. (T.C.280,

33Ranga:—He kuri na Te Maropounamu nana nei te waiata nei. 3 «Hau:—Ko Hauauru, he rangatira nui no Ngati-Maniapoto. E kiia ana nana a Tupoki i patu. ssOro:—He taurekareka na Te Maropounamu. 3«Tui:—He rangatira no Ngati-Maniapoto. 3?Maene:—He taurekareka na Te Maropounamu. ssKahutuatini:—He rangatira no Ngati-Rereahu, no Ngati-Maniapoto. Kaore tenei wahi ite M.197, engari kei te J. 2/52 mete T.C.349.