"HE URI RANGATIRA NO RONGOWHAKAATA."

Toa Takitini, Issue 57, 1 May 1926, Page 398

"HE URI RANGATIRA NO RONGOWHAKAATA."

Na Te Toa Takitini ote tahi o Aperira tenei korero. Miharo ana an ki tana korero. He tika tenei korero. Engari ehara i tona kawai rangatira te take i arohatia ai, i tangihia nuitia ai tenei wahine. Engari na runga tonu i nga hua o tona tinana. Ka kitea nga hua, ka patai te tangata. “Na wai te wahine nei? Kowai ma ona tipuna? Ko ona tipuna enei ka hoatu nei.

Ka kite tatau no roto te wahine nei i nga tatai o nga rangalira o Turanga! ara o Heni Materoa, o Pitau, o Wi Pere, o Hirini Te Kani, o Te Rangituawaru, o Te Keepa Te Turuki, o Te Waka Perohnka, o Hirini Haereone, o Te Kani a Ta Kirau. Ko te kaupapa tenei o te tuhituhinga a To Ton Tahitini : 44 He uri rangatira tenei wahine no Rongowhakaata.” 44 TO TATAU RANGATIRA.” Na To Too Takitini tera tautapatanga i te wahine nei. Na nga rangatira o Ngali-Porou tenei. Ta te Toa e haere ana i mnga i te ahua o nga tipuna: ta Ngati-Porou i te alma o tona tinana. Kaore nga rangatira o Ngati-Porou e mohio ki nga whakapapa ote wahine nei. Katahi ano pea. Engari i roto i nga whaikorero, i nga poroporoaki e ki ana ratau: 44 To tatau rangatira te wahine ka mate nei.” Te rangatira, he kai ranga i te lira: 1 te lira o te hapu, o te iwi, ki nga haere, ki nga mahi e pa ana kite hapu. kite iwi. He kai arahi. He kai timata. he kai

whakatutuki i nga mahi, ka whai ai te iwi i rare. Ka kiia te tinana penei he 44 rangatira ” ko tenei kawai rangatira tomi tenei, e manaakitia ai, e piki ai, e mana ai, ki roto ki tetahi Iwi ke. Ko te whakapapa tenei o ta Ngati-Porou tangi; 44 To matan rangatira.” He tinana tenei i whakatokia ki roto kia ia te ngakau mahara, te aroha, te manaaki tangata, te hapai i uga whakahaere a te iwi. He wahine tika ia hei noho i roto ite matotorutanga o te tangata. He ringaringa, he kingawaha no nga rangatira, he pononga rongo i tapae ia ia hei whakahere ki te iwi. E ki ana to tatau ariki: 44 Ko te mea o koutou e wawata ana kia rahi ia, me tuku ia ia hei pononga, ko te mea hoki e whakaiti ana ia ia ka whakanuia.” No reira ko te kinaki o nga roimata o Ngati-Porou i heke waipuke nei ki runga kite wahine nei: 44 Haere, to matau rangatira.”

"HE KOTAHI NA TURAHIRI, E HORU TE MOANA."

E torn nga wahine a Rongowhakaata, he tamahine na te tangata kotahi. Ko Turahiri te potiki o te whanau nei, me te wahine tuatoru a ta ratau tane. Kotahi ano tana tamaiti. Ko Rongomai-ratahi tona ingoa. Mo tangata nei te whakatauki e rongo katoa nei te motu. Ara: 44 He kotahi na Tnrahiri, e horn te moana.” Na Rongomairatahi, ko Turourou, 44 Ko te Ikawhakatu ki roto o Turanga.” Ko tekawai tenei o te wahine nei. I te wa ia Te Otene Pitau, i tukua i nga tipuna o Mere te mana o Rongowhakaata ki tana tangata. He wetiweti e tahi •o nga kupu o tana tohinga ia Pitau. Ko tetahi tenei: 44 Kia tipu koe hei tahu ahi.” Tipu tonu a Pitau. E mohio ana te Tai-rawhiti, mete Tai-Hanauru, i ona ra, ko Pitau te marae o Turanga. Ka tipu a Mere hei tangata ka whakahokia taua mana kia ia. Ka tata maua te marena ka whaikupu a Pitau raua ko tona wahine ko Mere Whati (pakeke) kia Mere (tamaiti). 44 Ka marena koe, ka hoki mai ki Pakirikiri hei whakahuihui i nga morehu o matua, o te iwi hoki. Anei to whare te Poho o Rukupo.” Ngaro nei maua ki Ngati-Porou. Ka mauria mai Te Poho-o-Rukupo ki Manutuke. Ka whakahoutia ano te tuku a nga koroua ra ki ta raua mokopuna; 44 E hine hoki mai hei noho i roto i o koutou whare ko o taina.” Ana taina, ko Hinehou raua ko Pani Te Kani, nga tamariki a Heta Te Kani raua ko Te Karukoura. Ahakoa ra kaore tera ahua i tutuki i runga ite mea i tohia ketia au ki te tohi ote ao hou, kei te mohio nga morehu o ona matua e ora mai na. ko ianei le tamaiti takitaki o ena marae: — Te puhi o to waka o Rongowhakaata Tuturu. Ka tae maua ki Tc Araroa ki Wharekahika, ki roto ki tooku hapu ki Te Whanau a Tuwhakairiora, ka whakaputa te ahua ote wahine nei. Ka naomia mai e aku tuakana rangatira e Te Hati raua ko Te Ngarara Houkamau, e to matau papa hoki e Hori Mahue, 44 heipiki kotuku ki o ratau mahunga, hei mapihi maurea ki o ratau taringa.** Ka uru ia ki roto ki te kahui o nga wahine whakahaere tikanga o Waiapu, kite taha o Arihia Ngata ratau ko ona taokete. Ki roto ki Te

Whanau a Apanui ka nau maitia ano ia i rimga tonu i tona alma e niohio nei tatau, Te Poroporoaki a tona tuakana a Heni Materoa (Lady Carroll) : He poka ke ton alma ito te katoa. Ko ia nei pea te mea e kiia nei, he kororia ke to t& marama, to nga whetu, me to te ra.” Kaore e ngaro ta te po tangata i tohi mai ai. He kainga whakamiharo a Turanga. He tun nga tangata whakamiharo i onokia ki roto ki Turanga. I roto iok ra, nga tangata whakamiharo o Turanga, te huiiga i tohia ki te tohi where ote po; ko Pitau, ko Wi Pere, ko Ta Timi Kara. Ta ratau mokopuna o roto o to ratau tutira ko Mere, e tangihia nei i tenei ra. “He kotahi na Turahiri. e horn te moan a.” “ Toia nga waewae o to tamaiti kia ataalma ai te haere i nga parae o Manutuke.” He korero whanui tenei. Otira ko tona taunga ia ki te kawai anake ote wahine nei. Na Ngarueiterangi ko Tahoka-ite-rangi. E hapu ana a Tahoka-i-te-rangi ka ki atu a TeArawhariki, he tangata toa, whai raana, no nga uri o Ruawhetuki: “ E whanau to tamaiti he wahine, toia nga waewae kia ataahua ai te haere i nga parae o Manutuke.” Whanau ke mai he tane. Ka tapaia te ingoa ko Tama-i-toia. Tirohia te whakapapa,. Tenei mea te uri rangatira, ahakoa i whea o te Motu nei, ahakoa ngata ona hiahia i tana tane, wahine ranei, ka koingo tonu ki te kainga i kotia ai tona iho. Ka marenatia maua ki Turanga ite tau 1909, ka ki mai aia kia au. “Ko taku wira tuatahi tenei, kia mana ia koe. Ahakoa ki hea tana o te motu nei noho ai, kite mate ko au i mua i a koe me kawe rawa au e koe ki Pakirikiri ranei. ki Manutuke ranei/’ Tona matenga i te Hohipera i Turanga, ngawari noa te whakatutuki i tona hiahia: ara kia take to ia ki roto i to oneone kua whakawahia ki nga parapara tapu o ona tipuna. Mai ano ia Rongowhakaata kaore ano tenei kawai kia takoto ki waho o te rohe o Rongowhakaata, Takoto e hine, i roto i te kainga i koingotia e to ngakau, whakarongo ake ai ki te haruru ote waewae tangatae takatakahi ana i nga parae o Manutuke. TER A A REHUA. E! Kotuku ana i te taha o te Rangi e: v Haere ra e hika, e, Te wehi o te whenua e, ; : . Te mana o te tangata e, Kei era tini i raro ra e. ■ '> I nga hauwhenua e, .. : 0 roto o Arai e, : 1 te mate takiri • ' I te whare r , ' Ka pa mai te a roll a . : • ■’ Ki ahau na. .•* - ■.• r:

'Note.—Taumala 6 Te Aringa: Young Nick’s Head.