TE TIRITI O WAITANGI.

Toa Takitini, Issue 10, 1 May 1922, Page 5

TE TIRITI O WAITANGI.

TE UPOKO TUATAHI (Na A. T. NGATA, M.A., LL.B.)' Ko nga kupu enei o te Upoko Tuatahi o te Tiriti o Waitangi. Te Upoko Tuatahi —• “Ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga Rangatira katoa hoki kihai i uru ki tana Whakaminenga, ka tuku rawa atu kite Kuini o Ingarangi ake tonu atu te Kawanatanga katoa o o ratou whenua.” He kupu tomtom noa enei, engari he motu katoa. He tapaetanga tenei na nga Rangatira Maori ki te Kuini 0 Ingarangi mo ake tonu atu i te Kawanatanga katoa o o ratou whenua. He aha taua mea i tapaetia ra e ratau ? He aha taua mea i tukuna paraparatia ra e ratau mo ake tonu atu ?Ko te Kawanatanga o o ratau whenua. Kei pohehe koutou ki te tikanga o era kupu na “oo ratou whenua,” ka penei he take whenua. Kaore. Ko tona tikanga ko “o o ratou rohe, takiwa ranei.” Ko te kupu pakeha kei te reo pakeha o tenei wahi o te Tiriti, “ territories.” He ahate “Kawanatanga” ?Ko te kupu pakeha he ‘Sovereignty,’ a ko te kupu pakeha mo tenei hanga mo te Kingi mo te Kuini ranei, he “Sovereign”—e rite ana ki te kupu Maori he “ Ariki Tapaim ’"--a e kiia ana ko te tino mana, ko te Sovereign Power ” o te iwi pakeha kei te Kingi, Kuini me tona Runanga, e kiia nei ko te Paremata. Ka marama i kona te aronga o tenei kupu “Kawanatanga’, e whakahuatia nei i tenei upoko o te Tiriti, ara, ko te tino mana ote Iwi, i whakamaua e ana tikanga ki nga ringa o te Kuini me tana Runanga Paremata. Ko te Paremata ki te hanga i nga ture mo te tinana tangata, mo te whenua ; mo te ora, mo te mate ; mo te hara, mo te noho pai; mo te ahua katoa ote noho ate tangata ite ao. Ko nga Minita o te Kawanatanga, ko nga Apiha, ko nga Tari i raro i o ratau mana, ko nga Kooti ko nga Poari, ko nga Kai-whakawa, ko nga Pirihimana, ko nga Kai-tirotiro ko ng a Kai-muri ko nga Kura ko nga hohipera, ko era atu o nga ropu whaimana, ko ratau nga kai-whakahaere, nga kai-pupuri, nga kai-whakatutuki i nga ture i hangaia e te Paremata. 1 hangaia e te Paremata nga ture mo nga tangata katoa

e noho ana i runga i te mata o te whenua, o te whenua i ata rohea, e kiia nei ko Aotearoa, ko te Waipounamu, me nga moutere e pa tata ana : i hangaia mo te iti, mo te rahi. mo te ware, mo te rangatira; kaore ana whakapai kanohi. Ko te upoko tuatahi o te Tiriti o Waitangi e whakatutuki ana i te hiahia o te Kuini “kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai kite tangata Maori, kite pakeha e nohoture kore ana.” Na tenei upoko o te Tiriti i poroaki mai, a i whakatinana ki enei motu te Kawanatanga o te Kuini o Ingarangi. A he aha ta nga Rangatira Maori i tapae ai ?E ki ana te upoko nei, “ ka tuku rawa atu ratau ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu i te Kawanatanga o o ratau whenua.” Ha, i kiia ra hoki kaore ote Maori Kawanatanga, a he aha hoki kia tapae ratau. i te mea kaore nei i a ratau ? Me whakamarama ano. Ko te whakamarama kei teritenga o enei kupu “te mana rangatira.” Ko te mana rangatira te mea i roto i te ringa o ia rangatira, o ia rangatira i waitohu ra i tana tohu ki te Tiriti o Waitangi, a ko tana tera i tapae ai kite tahuaroa ki a Kawana Wiremu Hopihona, hei tahua ki a Kuini Wikrtoria. Ko te puputanga tera o nga mana o nga Rangatira Maori, ka hoatu kite Kuini. Ko te Kawanatanga tera o te Iwi Maori. Tena, he aha taua mana rangatira ? He aha te mana 0 nga rangatira Maori i te wa i tuhiaai te Tiriti, te mana ki te tangata, ki te whenua, ki tikanga ate iwi i raro 1 tona mana ? Ko te wa tera o Te Hapuku, o Te Rauparaha, o Te Rangihaeata, o Te Wherowhero, oTe Waharoa, o Te Heuheu nui, o Kawiti o Patuone o Hone Heke, o Tupaea, o Te Amohau, o Te Pukuatua, o Mokonuiarangi, o Te Aporotanga, o Te Aopururangi, oTeHoukamau, o Te Kani-a-Takirau, o Te Potae-aute, oTe Eketuoterangi, o era tini kua ngaro atu ra kite po, “te wehi ote whenua, te mana o te tangata.” Ma koutou noa pea e whakataki teroanga atu o tenei wahi o a tatou whakamarama. Me whakapoto ki tenei ki, i whiua e aua rangatira ki te tahuaroa te kahu-kiwi, te mahiti, te oaepaeroa, te koroai: kei nga whare whakakitekite e iri ana. hei matakiiaki ma te pakeha, hei whakatauki ma ratau “koia enei ko nga taonea a te Maori i te wa e whai-mana ana ratau;” hei titiro atu ma te Maori, ka mapu ai, ka tataku

ai i tana tataku. “Haerera e Waro ki Ingarangi ki Rehia ra e ” ! Ka riro atu ena, ka homai e te Kuini he paraikete where. E kiia ana hoki ra ko te taonga nui tera i whakaratohia e Kawana Hopihona, e ana Apiha, e n?a mihinare. ki nga rangatira Maori i haina kite Tiriti. I te wa e mana ana nga rangatira Maori, kaore ano i eke mai te ture pakeha, ko te kupua te rangatira te tine o tona iwi. Ko ia hei whakaara ite ran o te patu, ko ia hei hohou ite rongo. Ina etahi o nga kupn o tera wa, “te ahi eka mai ra, tikina tineia.” Ka hunaia i kona tetahi iwi nui tonu, mate tangata, mate whenua. Ka tapae te rangatira i tana tamahine hei puruwaha mo te ope, kia mau ai te rongo. Na nga rangatira nga tannaha whenua riro ake, nga tuku whenua riro atu. I a rataute kupu ote ora, o te mate. Ko nga mana enei i tukua atu ai ki te Kuini. Ko te kupu, ko te ki, oia iwi, oia iwi. Ko tona tino tikanga ia kote mana hanga ture a te rangatira Maori mo tona iwi, mo tona hapu, ko ia tera i tapaetia atu ra e te Tiriti o Waitangi kite Kuini 0 Ingarangi mo ake tonu atu. Ko te whakatinanatanga 1 tenei ra ko te Paremata, ko te Kawana, ko ana Minita, ko nga Mema o te Whare o Raro na te iwi i pooti, ko nga Mema o te Whare Arikina te Kawana i whakawahi; ka noho huihui ratau ka hanga i nga ture. E kui, ko tetahi wahi tenei o te whakautu o to patai, “ He aha te Tiriti o Waitangi ” ? Na te upoko tuatahi o te Tiriti i tapae atu te mana rangatira o o tipuna, tuku mai ki a koe, haere ake nei, mo ake tonu atu : na kona i taki mai te Paremata e tu nei i Poneke, e hanga nei i nga ture, i nga ture papai, i nga ture kikino, i nga ture mama, i nga ture taumaha. (Taria te roanga)