TE MAORI ME TE WAIPIRO.

Pipiwharauroa, Issue 168, 1 May 1912, Page 6

TE MAORI ME TE WAIPIRO.

ITUHIA tenei korero a te Rev. F. W. Chatterton mo te hui a te Ropu Maori o te Ao Hou i tu ki Nuhaka i te 7 o nga ra o Maehe, 1912. He maha nga wa i korero ai ahau i mua ake nei mo tenei take, otira e kore e mutu taku riri ki tenei kai kino e peehi nei i te iwi, Ida mutu ranotana mahi kino. E whakaae ana te Maori i roto i tona ngakau he mate anake ta te waipiro e homai ana kite iwi. Kua rongo ano ia e kiia ana he kai pai tenei na te Atua, otira kaore ano ia e kite ana i ona hua kino anake nga mea kua kitea e ia, no reira ko te whakahua tika, ko te mea kino a Hatana. Tera nga Maori o naianei e pai rawa atu e nui atu hold o ratou whenua mei kaua te kainga i te waipiro, a tera ano hold ratou e pai a mua ake nei, kite whakamutua tonutia atu inaianei te kai i tenei kai. Kei te mohio tonu te Maori kite tika o enei korero, engari kei te rite ratou kite purerehua e rere haere nei i te taha o te kanara ka hunuhunua nga paihau, a nawai ra ka wera katoa te tinana, a ko nga moni hei whakapai i ona whenua, hei oranga hoki mo ana tamariki kei te rukerukea noatia ete Maori ki roto kite pa ote hotera, a ko lona tinana ia ka tukua atu hei pononga ma te waipiro. Ko nga rangatira o nga hotera kei te hiahia Ida noho tonu mai te Maori hei pononga ma te waipiro, ko ona tino hoa ia kei te hiahia Ida kaua ia e hereherea, engari kia tipu ake i runga i te matauranga i te pai. He tokomana o te iwi Pakeha kei te mohio he tino kai kino rawa tenei. lia tau, iia tau he maha nga tangata e mate ana i a ia. He maha nga bine me nga wahine kua whakaaro inaianei heoi ano e taea ai e ratou te patu tenei kai kino me whakapau katoa o ratou kaha kite riri kia ia. Kua homai ete Kawanatanga te mana e akei ai te iwi kite whakaputa i o ratou whakaaro, kia mutu ranei te hoko i te waipiro kite Maori, kia mau tonu ranei. Kati kite titiro kite ahua ote pooti kua taha ake nei kaore rawa e roa te wa e kore ai te waipiro i roto i nga rohe katoa ote Tominiana. Engari ina tonu no tenei tau ka hod nei ka tahi ano ka whakawhiwhia te Maori kite mana pooti mo tenei take. He maha nga tau i whakaaro ai etahi tangata mohio o te iwi he tikanga he rawa te whakatu o te Pakeha i te hotera ki roto i te takiwa Maori i runga i ta te pakeha pooti anake, a kaore te Maori e whai mana ki te whai kupu atu mo taua mea. Ite mea ka maha nga tau i whanga ai, ka tahi ano ka homai tetahi ahua pooti, ara kia hoatu, kia kaua ranei e hoatu te waipiro ki Maori. He

tikanga pai atu tenei i nga mea katoa i whakahaerea i mua atu, ahakoa ra ehara i te mea tino pai, a kaore hoki i tino rite ki ta te Maori i hiahia ai. He mea uaua tonu te homai o te Kawanatanga i ta te iwi i hiahia ai i te tuatahi tonu, na konei kia mohio mai nga Maori ko te mana kua homai nei kia ratou he pai tonu, a kite whakatutukitia e ratou e awhina ana ratou i te iwi, a mehernea kite ata whakaaroa e ratou te tikanga o tenei take tera e kitea te he o te whakarongo atu ki nga korero a nga tangata e mea nei:—E whakawhanui atu ana tenei ture i te tawha e takoto nei i waenganui i te Maori raua ko te Pakeha, a tera ratou e kite iho ka tahi ano ratou ka rite kite Pakeha kei tenei pooti, i mua hoki ko te Pakeha anake e pooti ana, ko te Maori ia kaore noaiho. He mea tika kia kaha te Ropu Maori o te Ao hou Id te whakahaere i tenei take, kia kaha te Ropu kite whakaatu ki nga wahi katoa o nga Maori, kite pai o tenei pooti kite iwi katoa, mehemea ka whakahaerea tikatia. Inakoa i tera tau kihai te iwi i hihiko mai ki tenei taonga, e wha ano nga kaunihera i pooti, a kotahi ano o taua wha i whakakore, a ko etahi e torn i whakarongo ki nga korero patipati a nga tangata hokohoko waipiro, kua momonatia nei i moni a te Maori, no reira ka whai mai ano kia mau tonu te waipiro, a turi ana nga taringa Id nga korero a nga tangata e hiahia ana Ida tipu pai te iwi. Kaore tahi he ture hei arai atu i tetahi Kaunihera Maori kei tono atu i tenei mana pooti. No reira kia puta te kaha o tenei hui kite whakaaraara i nga Kaunihera Maori kia tahuri kite mahi i te mea e tika ana ma ratou, engari ehara i te mea ko tenei anake te mahi ma te Kotahitanga. He mea ke tonu te tono kite Kawana, ko te mea nui rawa ia ko te whakaako i te iwi kite nui o te mana kua homai kia ratou i roto i tenei pooti, no reira kaua te tangata hei pooti noa i runga i te whakaaro kuare, me ata whakaako te iwi kia mohio ko nga pooti katoa mo te whakakore i te waipiro he mana nui i hoatu Id te Maori hei patu i tenei kai kino e peehi nei i te iwi ki raro i te rawakoretanga mete mate. Na Ida whai whakaaro mai i ia Maori i ia Maori kite nui o tona pooti hei painga mo tona ake tinana me ana tamariki, me tona iwi hoki. Inaianei hoki he tomtom nei n ff a tangata kei te kite i te painga o tenei mana, a he tokomaha ke atu ia te hunga e hiahia ana kite hoko i o ratou pooti mo te karaihe pia, a he tokomaha ano hoki kei te whakaparahako, o roto hoki i nga taumaha kua pahemo nei ka tahi ano te Pakeha ka mohio kite tikanga o tenei mea o te pooti, otira i roto tonu i enei ra kaore etahi Pakeha i te penei na he taonga

nui, tapu tenei mea a te pooti, a e waiho ana e ratou tenei taonga nui hei takaro ma ratou. Kati e tika ana ano kia kore tona teina Maori e kite he taonga te pooti i hoatu kia ia kia tiakina taputia e ia, ko te tikanga o taua mea o te pooti he mana, a he taonga nui atu i te moni, kati i runga i tenei tu ahua he tino taonga tapu rawa tenei hei hanga raurekatanga ma te tangata i runga i te tikanga makete. Ko nga raruraru o te pooti a te Maori mo te waipiro ma te Kaunihera e utu i raro ano i te ture. Kati e tika ana kia kaha aia kaunihera e tono ana kite Kawana kia tukua mai he mana pooti waipiro, kite hopu i nga tangata whakaaro tika hei Teputi Apiha Kohikohi Pooti me o ratou kai awhina, ko to take kia kere ai ratou e tono utu a ka iti te taumaha ki te kaunihera. He mea tika kia kaha tenei Ropu ki te tono ki te Kawanatanga kia whakatikatikaia nga rekureihana kia ngaro ai te pooti a ia tangata, a kia watea nui rawa nga mihi kite Kaunihera o Horouta koia nei hold te kaunihera tuatahi kite pooti kia kaua e hoatu te waipiro ki te Maori. 1 hopo noa atu hold te ngakau mei pera hold a nga kaunihera i pooti laid nei me Horouta, tera e kaha te titiro atu ki nga hua e puta _ mai i roto i te mahi a Horouta, a e mohiotia atu ana hoki tera e puta mai he ora kite iwi Maori ote takiwa o Horouta. Kua mohiotia noa atu tera e whakapau te kaha o te ropu waipiro kite turaki i te pooti a Horouta. Otira ka nui te koa ote ngakau i te mea kaore i taea te turaki taua pooti, kati ko te whakahau tenei ki era atu kaunihera whaia te taira a Horouta. Ki te whakatete tetahi tangata ki te hoatu waipiro ki te tangata Maori i roto i te rohe o Horouta, ka whainatia kite £IOO. Ko Ngatiporou tera e tipu hei iwi nui, hei iwi rangatira hoki, i runga i te mea kua katia tenei huarahi moumou moni, ara, te waipiro. Ki te whakaaro iho kuatata te wae whakanuia ai e te Kawanatanga nga Tiati Kooti W henna Maori kia hohoro ai te wehewehe i nga whenua maori, mehemea kei te noho penei te Kawanatanga, he mea tika rawa kia whai whakaaro te Maori kite tiakia i a ratou moni, kaua hei moumoulia, no te mea kia wehe rawa ake ai nga whenua e whai moni ana hei mahi. Ko nga tikanga e whai ana i te tauira a Horouta mo te waipiro e tipu tika, he maha nga Maori i mua atu i te pooti nei i whakarongo ki nga korero taware e mea nei, kaua hei whakakore i te waipiro no te mea ko tenei pooti e tapahi ke ana i nga peka o te rakau, a e waiho tonu ana i te putake kia tu ana, engari mehemea e hoatu ana ko te mana tapahi tonu

1 te putake ka tahi ratou ka pooti. Kaore ratou e whakaaro iho, mehemep. kei tetahi wahi kino te rakau e tipu ana, kaore nei e taea atu te tapahi te putake i te tuatahi, engari me matua tapatapahi mai nga peka i te tuatahi, a hei mun iho ra ka tuku ai i te putake o te rakau id raro, ko te tangata e turaki pera tonu atu ana i te putake o te rakau tera e tupono he aitua e hinga atu pea ki runga i te wliare o tetahi tangata, a he mate te tukunga iho. Ko Horouta rawa te mea ngakau mahara, kati he whanga te mahi inaianei ko wai rate mea e whai waive i muri i a Horouta. I mua o taku whakamutunga ake i aku kupu e hiahia ana ahau kite whakatakoto i tetahi tikanga e taea ai te whakaaraara te iwi kiaanganui ki tenei mea nui hei oranga mo ratou, a e tumanako ana hold ahau tera tenei hui e awhina i tenei tikanga ka whakatakototia atu nei, ko taua tikanga nei, kia whakaturia he tangata ngakau marama i roto i nga kaunihera katoa, a kei roto pea i tenei hui etahi o ratou, a ko te mahi ma taua tangata koia nei e whai ake nei:— Tuatahi, he whakaohooho i te iwi kia arc nui kite tikanga ote pooti waipiro. Tuarua, He tohe ki te kaunihera kia tukua he tono ki te Kawana kia homai Ire mana pooti ki taua kaunihera. Tuatoru, he tuhituhi kite Hekeretari o te Kotahitanga, ara he whakaatu i te ahua o tana mahi, kia mohiotia ai te pikinga te hekenga ranei. Ma te penei ka taea ai'te tohutohu nga tangata e hiahia ana kia mohio kite ahua ote mahi hei mahinga ma ratau, a taea rawatia ake te wa e pooti ai kua mohio te nuinga kite tikanga ote pooti. ■ Inaianei hold ko te nuinga o nga tangata kaore ano kia mohio kite tikanga o tenei pooti, ako etahi kei te whakahe kuare noailio i runga i te kore maramatanga. Kati ko te mahi nui ma tenei Hui he tohutohu i te iwi kia kore atu tenei kuaretanga i a ratou mo te tikanga pooti, a he whakaoho i te iwi Maori o roto i nga robe katoa o te Tominiana, kia whakatopu ai ano he tangata kotahi ki te takahi atu i tenei hoariri kino e peehi nei i a ratau inaianei. Heoi iho, kia ora.