TE WHITI.

Pipiwharauroa, Issue 117, 1 December 1907, Page 8

TE WHITI.

[He maha o enei korero kaore matou e whakaae. Ehara kau a Te Whiti i te poropiti, a kite mea ia he poropiti, he poropiti teka. Ko tana tino tikanga he whai mana motuhake.Etita.] Te "PIPIWHARAUROA," te manu pikauria atu ra enei kupu ruarua ki runga ki ena maara hau haere ai, hei titiro iho hoki ma era hunga atu, ki nga hua o te takiwa ki au, mo te matenga o Te Whiti Orongomai—i hinga mai nei kei roto o Parihaka. Kaore hoki iriiri patai tona hinganga, " He rangatira he tangata nui kua hinga nei inaianei i roto i a Iharaira." (11. Hamuera 111. 38). He rangatira ia he uri hoki no nga tupuna, ko ia te upoko kai-whakahaere i nga tikanga o roto o Parihaka, ara ko raua tahi ko Tohu (kua riro noa atu ra tera kite oneone i era atu marama.) Tino kaha atu ana tangata kite whakahaere i a raua tikanga ki waenganui o nga iwi o te motu nei. I man tonu raua kite Toka a nga kaumatua i whakapupuri iho ai ki a raua, a taea noatia te wa i wehe a tinana atu ai raua i waenganui o raua iwi kite wahi ngaro. Ko te toka ara ko te mea i whaia mai ai e nga tupuna i Eropi. I tera wa e kotahi ana te whakaaro | o te ao. 1 te wa ka tuherate ataarangi wehe 1 ana i reira nga iwi, haere ana mai i reira o tatou tupuna kite kimi i te toka i te aranga mai o tera. Kali ko te pakeha haere ana ki te tonga o te ra. Haere mai ana o tatou tupuna noho ake he moutere whiti mai he moana, noho ake he moutere whiti mai he moana a kitea rawa tia ake te toka ko te Ika-a-Maui. Rapu ake te Pakeha i tana i te tonga o te ra. Mau ake ana tana he tangaroa hutia ana ki uta ko te matauranga, kati ko ratou ko te hunga‘i haere whera nana i kite te ki o te toka kati whiwhi ana ratou i nga hua o te toka ara nga matauranga. Kati whiti mai ana te iwi Pakeha i reira noho rawa ake i Niu Tireni. I te wa ka tae mai ratop e pupuri noa iho ana tatou kite toka nei (ara ko tatou kaumatua) e kimi ana kei hea rate ki e tuhera ai, e kitea ai hoki nga rawa. Kati tuhera ana i te pakeha te toka a riro ana i a ratou nga whenua. Ko nga hua hoki ra era o te toka nei o Niu Tireni i tirohiaatu nei hei oranga mo tatou mo te iwi Maori. Kati ko te anga kau kei a tatou ko nga hua ia o te heki nei kua riro. Heoi tera pea te 7 a e haere mai nei e hoki ai ano nga pi ki tona rua. E hoa ma ko ia nei rate paepae tunga

o enei tangata o Tohu raua ko Te Whiti, ara ko te tatari i nga raea pirau kia ora i nga mea kawa kia reka. A raua whakahaere whakamiharo atu kite hunga whai whakaaro, reka atu kite hunga whai taringa, whakaputiputi ana kite hunga whai kanohi. Kaore ranei he toitanga o te korari i tae mai kite hunga whaitaringa ? Ara ta raua poropititangaino te kingi kia kore e tu. Ehara ranei ite putiputi kite hunga whai kanohi ta raua merekara mo te pu repo i tu ki Parihaka ? Ara ta raua tutakinga ite ngutu ote pu repo. He whakahaere ra enei ktlore e mohiotia ana tera e mana i nga whakatupuranga o naianei. TE WHITE I whanau ka Te Whiti ki Ngamotu e whatata atu ana ki Moturoa, ite tau 1823. Ko tona papa ko Tohu-Kakahi, he rangatira no Ngatiawa. Ko tona whaene ko Rangi-kawau. he tarnahine na Te Whet a, he rangatira a Te Whetu no Taranaki. E torn nga ra ote matenga o tona papa o Tohu Kakahi, i te pakanga a Pukerangiora ka whanau mai a Te Whiti ki tenei ao. Ite mea ka huaki te tatau, ka mahaki hold te pakanga a Pukerangiora, mauria ana in e tona whaene ki Waikanae. Kati whakahokia mai ana raua ki Taranaki nei ; noho rawa ake i Oturaatua, e whatata atu ana ki Pihama. Wehe mai ana raua i reira noho rawa ake i Warea (nona ireira ko te pakanga tuatahi). Wehe mai ana i Warea u rawa ake i te tauranca, ara i Parihaha. WHAKAAKO RANG A. I te mea ka rua te kau nga tau o Te Whiti, ka uru ia hei whaka-ako-ranga ma Rimene (Riemenschneidsr). Pie kura mihingare no Tiamana. No tana kura, ka oti mai i a ia te kaupapa 0 ta matauranga o te Karaipiture nana nei ia 1 whakakanapa kite matakopuni. Tona matauranga ki nga kupu o te Pukapuka Tapu, whakamiharo atu. Ana whakarite-ritenga toii ana kite taringa kopunui. Mehemea ki te tangi tona reo he kupu whakarite anake. Ko tona matauranga kite Paipera kei runga ke ake o nga minita Pakeha. [Kaore matou 'e whakapono ki tenei, he mea tito kau nga whakamaoritanga a Te Whiti i nga Karaipiture. —Etita.] Ko ana whakamarama-rawa i etehi rarangi o rote whakaraoa ana kite korokoro o nga hunga Pakeha nana nei i whakararangi haere tenei mea te karaipiture. Ko te kupu a tetahi pakeha hauhau, e ki ana. "Kite whakaritea to raua matauranga ko Te Whiti, e hara noiho ia."

TANA WHAKAHAERE. I te wa ka mahue i a ia te kura mihingare, huri ana ia kite whakahaere i tana i whakahaere nei, ara i tona kitenga kua uru te nakahi ki roto kite kaari whakaware ai (mo te kawanatanga e tango nei i nga whenua Maori). I tana pakanga tuatahi ka tonoa eia nga iwi nei kia haere mai kia rongo i tana kupu. Ka mea ia ki nga hunga i karangatia, " Kati ! kaua rawa e haere ki te whawhai, kaua hold he whiu ma koutou e pa : engari parea atu nga whakahaere a te kawanatanga, kai te haere mai ia tona o te arihanatanga (separation) e wehea ai nga hi pi me nga koati. 0 te matau kite matau, o te maui kite maui." TANA WAHINE. Ko te Wahine a Te Whiti ko Hukurangi. He uri ia i puta mai i roto i te toto rangatira 0 Taranaki. I mate tana wahine, itewa i a ia i te whare herehere. Kati i tona rongoronga kua mate a Hukurangi, ka tono ia ki te Kawanatanga kia whakaputaia mai ia, ara kia tae ia kia kite i te tanumanga o tana wahine, kati kore ana i whakaaetia ete kawanatanga. Ko Hukurangi me Mahia he mua ake he muri iho. Ko Mahia te wahine Tohu, ko ia anake o ratou inaianei te mea kei te ora; me ana tamariki mokopuna hold. Ko Te Whiti mahue iho ana tamariki tokorua. Ko te wahine a Tare Waitara me Noho. Ko Noho kaore ia e tino aru ana i nga maui a tona matua, no te mea kei Pungarehu ke nei tona kainga. Mehemea ki te nro ko ia hei upoko mo nga whakahaere a tona papa tera pea e whaiti mai te huarahi. otira me titiro atu, e ki ana hold, " E titiro ana ia ki te taha e pupuhi ai te hau, ka timata ai." "TANA KUPU WHAKAMUTUNGA." Ko tana kupu whaka-mutunga : "Kia tau te rangamarie me te mahi pai ki nga tangata katoa, kite hiainu to hoa hoatu he wai; ki te hia kai hoatu he kai" (otira ko tenei kupu i puaki noa atu i a Tohu i era atu tau). I mea ano ia ki ana whakaakoranga : " Ko te Maori ko te iwi i ngaro ra, e ki ana te Paipera ko te Iharaira tera e tu ano. I a Iharaira hoki nga mahi a te Atua, e whakahaere ana i tenei ao, kati ngaro ana ratou, kore ana i oti, 1 ripekatia ia. Kati meinga ana ete Atua ko Te Whiti hei hapai i mahi. Ite ata i mate ai ia, ka karangatia ana whakaakoranga: " Kaore e oti inaianei ! Kaore e oti inaianei !" Otira e ki ana tetahi kupu. "Ko te rangi mete whenua e pahemo ka pahemo ai aku kupu."

TONA MATENGA. No te 18 o Noema Te Whiti'i toene atu ai ki tera ao. Ite wiki (17) ka ahua rereketona ahua. I taua ahiahi ano hoki, kore ana ia i tae ki te whangai ite ana manu ; kaore ia i nga ra o mua ake nei ko ia tonu kite whangai. I te po i te mea ka toene te ra, ka ki atu ia kite hunga i tona ruma :"Ko te mea i roto i taku korero, i enei ra kua pahure ake nei, kua tae inainei kei roto i a an." I taua wa tonu takoto tonu atu ia i te takotorangi i wharoro tonu atu ai. I tona rereketanga ka mea atu tetahi o nga mea i reira : " E whiti ! He aha tena, kei te pehea hoki koe ?" Ka mea Te Whiti, "kia tau te rangimarie mete mahi pai kia koutou me nga tangata katoa." Ite wha o nga haora riro ana te hua, mahue iho ana ko te anga. (Turin te Roanga.)