WHAREKAHIKA KI WHAREKAURI.

Pipiwharauroa, Issue 99, 1 June 1906, Page 6

WHAREKAHIKA KI WHAREKAURI.

(Na TIPIWHENUA.) PUKAPUKA IV. ~V7~ UA paenga aku korero e mohio ana mo i\ nga Morion, kati me aim ake nsfa korero mo te nuinga o nga tangata o Wharekauri me ona main me ona kai. Kaore he whenua hei rite mo Wharekauri te nui o te kai. Kaore he whenua hei rite mo tenei te nui o te tuna he ngarara te tuna ki tenei moutcre. E pepehatia ana e paheke ana te hohio i te tuna ina whakawhiti i nga kauanga. I mahara au he korero whakangako, he rekenga korero. Kei to notitanga o te whanga lie kauanga, e wha maero te whanui, he wai katoa he repo. Hei te Raumati ka miniti te wai ka hopuapua kite wahi c takahia ana e te hoiho, ka nui te tuna ki reira, ka paheke ka mania te hoiho. I te whakawhitinga o taku hoa pakeha i tenei wahi ka oho te hoiho i te tuna, taka ana ia kite wai, ko te hoiho i oma ki uta. I rongo korero au, kaore au i kite e kiia ada kei tetahi wai iti e rere ana kite Whanga, ko Waipapa te ingoa, hei ngaahiahi pai kaore he hau, ka whakaea te tuna, ka tu te rara, penei mete kahawai e tuki nei kite akau. Ko te mahi nui o te tuna ki Wharekauri ko te tikinga anake, ehara te rapu me te patu. Ka mau te tangata kite matau, ko te pukunga tonutanga ake o te kohuwai he tuna, eta ana kite matau, e kore e roa kua ki te peeke. He maha nga ahua tuna ; he momona, he rarahi. Ko tetahi ika nui ano o te Whanga he patiki. Ko te patu i te tuna ka penatia mete tui kakahu. Ko te wahi e whakapipi ai te patiki kei te ngutuawa o te Whanga, kei te Awapatiki, ngaweki ana tona tini noa atu. Kei te moana he hapuku, he koiro, he pakirikiri. E hiia ana te hapuku i runga toka. E kiia ana i nga wa o mua e hiia ana te hapuku i te roto i te Whanga. Ko tetahi kai nui o Wharekauri he manu, he toroa he titi, he kuaka, he parera, he waana, ara, he toana' ki to ratou na reo. He nui te kereru i n»a wa o mua, ko te kai he karaka, ara, he koopi ki to ratou na reo. He karaka, he akeake nga tino rakau o tenei moutere, e meatia ana te akeake hei pau taiapa. Ko te Avaana he mea hari mai no Niu Tireni; i te nui o te roto, o te kai, te tuna, te kohuwai, kua tupu rawa tenei manu, kua tini, a he manu tino tete-

rc ki Wharekauri. Ko tenei tetahi o nga manu tino pai o tenei moutere, ko tenei hoki tetahi o nga manu tino reka kua kai au. Ko tc manu tini atu ia ki Wharekauri ko te parcra ; haere atu he wahi he parera, haere atu he wahi he parera, nga hopuapua wai e nohia ana cte parera. Na, huri aka ki nga manu 0 tc moana kite titi ki ta toroa. Kaore o nui nga kupu mo tc titi, he manu hoki tenei, e mahia nuitia ana e etahi atu wahi. He toroa te tino kai o Wharekauri ara ko nga kuao; e kiia ana rarahi ake i te kuihi katua, reka atu i te titi he ngako katoa, ko nga mutu toroa, ko Rangitutahi (The Sisters) ko Motuhara. He maha nga tan i tuku kai tonu ai nga tangata o Wharekauri he kai’hei whangi i nga mano tangata e huihui ana ki Parihaka, hei kai mo nga teepu a Te Whiti. 1 puta to ratou kaha kite main kai, ko o ratou na hiahia ake i peehia e ratou kia nui ai te kai hei tuku ki aTe Whiti. Na te aitua nui tonu i pa ka mutu tc tuku kai ki Parihaka. Kia kotahi ano tc ra c rere ai ki nga motu titi ka hoki. Ka torn tau ka hipa nei ka whakaaro nga tangata o Wharekauri kite haere kite patu titi i Rangitutahi hei tuku ki Parihaka. I haere ratou kite pito whakateraki tatari ai kia marine te moana, ka roa e tatari ana ka hoki nga kaumatua ki nga kainga, ka waiho iho nga tamariki kite tiaki i nga poti, no mu ri ka kokiritia e nga tamariki nga poti ka rere kite moutere. Te taenga kite moutere ka rere etahi o nga tangata ki uta, ka noho etahi i nga poti. Te ekenga ki runga kite wahi tutika e noho ana ka kuao toroa ma tonu, ko nga katua kua rere kei te tahora kei te kimi kai ma a ratou pi. Ite momona ote kuao toroa kahore rawa e nukunuku, heoi ano ka haua kite rakau, ka panga iho kite moana, ma te hunga i runga i nga poti e kohikohi, nawai ra ka totohu nga poti, ka karangatia ake te hunga i uta kia mutu te patu. Ki ana nga poti ka huti nga heera ka rere kite tuawhenua. No nga poti e hoki ana ka puta te hau, tata rawa atu ki uta ka pouri, kahore e mohiotia te unga. Ko te poti iu ki uta, te mea i mau tonu te heera, ko nga mea i tukua nga heera e rua tahuri katoa, mate ake tokoiwa, he taitamariki anake. He parekura nui whakaharahara tenei i pa ki Wharekauri, i rangona ai te tangi ki nga -wahi katoa o tenei moutere. Tetahi parekura nui ano no te pakeha i rere mai i Rangiauria ki Wharekauri, tahuri ana, tokoono, tokoono atu kite moana kore rawa he morehu. E tika ana ano anei moutere kia kiia he kaipuke, ka 41 katoa nga kaipuke kua pakaru ki konei, kei toe tonu nga koiwi o etahi. No te matenga

ano kite moana ka mutu te patu toroa o narekaun, kamutu hoki te tuku kai ma Te Whiti. Heoi ano e haere ai kite patu toroa ma te whnvhi tima, e /"40 te utu mo te tima i te ra kotahi. Te tino branga o nga tangata o Wharekauri, pakeha, Maori, he whakatupu hipi tukua ai nga hipi me nga huruhuru ki Riritana ki Timaru, he poaka ano tetahi mea e whakatupuria ana. Ko te mate o nga tangata o Wharekauri he nui no te utu o te ti'ma mo te haringa i nga kai, he 4s. mo te hipi kotahi. Ko te nuinga o te whenua kna roherohea ki ia whanau ki ia whanau, konga rohe lie mea whakariterite kau i waenganui i te iwi kainga. Kote nui e Wharekauri heiti rawa no te whenua ki etahi, he nui rawa ki etahi. I tetahi wa tata tonu ka hekc katoanga Maori ki Taranaki, c 20 ano pea i noho iho. He tikanga na Te Whiti kia lcaua tona iwi e uru ki nga mahi kooti whenua, heoi, i te tunga o te kooti tuatahi ki Wharekauri, kahore nga tangata o Te Whiti i haere kite whakawa i o ratou whenua, tu ana kotahi ano te tangata he awhekaihe, ko Naera Te Piringatapu te ingoa riro ana te nuinga o te whenua ia ratou ko tana whanau, kahore hoki ona wehi kite kooti. Kei te noho whenuakore etahi o nga Maori o Wharekauri. No te tunga tuarua o te kooti i enei tau tata nei katahi ka whai whakaaro, ka tu kite whakawa i o ratou whenua. Ko nga tangata ia e u tonu ana nga whakaaro ki nga tikanga a Te Whiti kahore i te aro ake ki o ratou whenua. Kua rite te noho a nga Maori o Wharekauri ki ta te pakeha, ara kua noho marara, kei te noho i ia tangata i ia taugata ki tona wahi ki tona wahi. E kiia ana 11a tetahi tangata rangatira o Wharekauri i tuku he kaipuke kau, kotahi tino kaipuke i ki i te kau i tukua e ia ki Taranaki hei awhina i nga mahi o Parihaka. Ko nga tangata tuatahi kite kauwhau i te Rongo Pai ki Wharekauri he Tiamana. Kei te ora tetahi o taua hunga, kei Wharekauri tonu e noho ana. Ki taku titiro, ki taku rongo hoki kaore ta ratou mahi i tupu. No muri mai ka tae a Pihopa Herewini, ko te tupunga tenei o te Hahi o Ingarangi, i horapa ai kite motu katoa i hanga ai he Wharekarakia ki hga wahi katoa. Ko te kai-karakia whakamutunga o te Hahi, he Moriori, ko Tapu. I te matenga o Tapu ka mutu hoki te karakia ki Wharekauri. Ko te Wetereina ano tetahi hahi i mahi ki konei ko te kai-ka-rakia whakamutunga ko Te Kooti. I te mea kua mate te whakapono ki Wharekauri, ka u

rani te main a to Whiti, ko te rironga tenei o te iwi nui, heoi ano i puta ki waho ko nga Morion. I u tonu ratou kite whakapono no te mea, na te whakapono ratou i ora ai i to wa c whakamotilia ana ete Maori. E rua nga tau i nohoai te Momona ki Wharekauri, ka mutu, ka hoki mai ano ki nga iwi e whakapono ana porearea ai. Kahore he karakia o nga Maori, engari nga pakeha he wharekarakia to ratou, kotahi taenga o te rninita pakeha ite tau ki tc karakia i nga pakeha. I tenei tau ko maua i haere e rima aku wiki ka hoki mai ai au, kia rokohanga mai ai e au te wa c timata ai te kura oTe Kau. I manaakitia au, a i karakia hoki au i nga kainga katoa. Tokorua rawa nga tangata kahore i pai ki a au, me taku i kauwhau ai, ko tetahi tonu o nga tino kaumatua raua ko tana tarn liti. Ka kite mai i a au ka tahuri ke, ka haere, kahore e tangi mai e tungou noa mai ranei. Heoi ano taku he i kinongia ai au he kauwhautanga naku i te ingoa o Ihu Karaiti, ara, he kauwh.au kia pai te noho, kia wehi ki a Ihowa, kia takahia nga main he, nga mahi kino, kia whakaakona nga tamariki ki nga malii pai ki nga whakaaro pai, kia kore ai ratou c kite i te mamae i te pouri i tenei ao tae atu ki lera ao. Mo enei korero i kinongia ai au. Me i tangata haurangi pea au, me i tutu, mei linihanga i nga kotiro penei kua whakanuia au, kua kore e kinongia. He mohio noku ko te Kongo Pai a Ihu Karaiti te tika mo te tangata i kauwhau ai au. He mea mihiro naku te kore o nga apotoro a Te W’hiti e haere ki etahi whenua kauwhau ai i ta ratau i mohio ai he tika, hei panga mo te Iwi Maori, tena koa kei te puritia e ratou kia ratou anake tenei oranga, kite mea he oranga.

Ka paenga nga korero, engari me whai kupu ake pea au mo te hereheretanga i a Te Kooti me ana tangata i te tau 1869 na konei hoki i ingoa nui ai tenei motu kite TaiRawhiti. Ko te whakaaro o te Kawanatanga kia marie te ahua o te whenua ka whakahoki ai i nga hauhau ki o ratou kainga, otira no te taenga mai o nga kaipuke hari kai mai ka hopukia e nga herehere, ko tetahi i tukua kia pae ki uta ko tetahi i haria mai ki Niu Tireni hei whakahoki mai i a ratou. I waenganui ote moana ka panga tetahi kaumatua kite moana ko Te Warihi te ingoa. Kite ki a nga hauhau ko te take i kohurutia ai tenei kaumatua hei whakahere, ki nga atua kia mutu ai te marangai. Kite korero ia a nga tangata o Wharekauri, ko te take i kohurutia ai a Te Warihi he whakatoitoi no taua kaumatua ki a Te Kooti, ko Te Warihi raua ko Keeke, ko Keeke kaore i eke

mai kite kaipuke i tona mohio e kore e hapa tona patua. He aroha rawa nga korero ote koharutanga oTe Warihi. Ia ia tana wahine me tana tamaiti i roto i te kaipuka, katahi ia,ka tikina ki runga ka panga kite moana i a ia ano e ora ana, ka mahue te wahine me te tamaiti kia tangi ana ki to raua matua. Ko te kohuru tuatahi tenei aTe Kooti. Rongo ai ano au ki etahi tangata e whakatika ana i tenei kohuru weriweri. E mea ana etahi tangata tau ana aTe Warihi kite wai marino ana te moana. E kiia ana ko te karakia a Te Kooti he karakia ano ki a Ihowa, engari ko taku e mohio ana ko nga atua anake o nga tauiwi ko Moroko, te atua e patua ana he tangata hei whakahere. Kahore he mea hei whakatika mo te kohuru i tenei ao tae atu ki tera ao. Kite lorero a etahi tangata kua pai tonu te moana ka panga nei a Te Warihi kite moana. He kohuru te kohuru, waiho ite kohuru. Tenei ano nga uri oTe Warihi ka puta kei te ao :

Ka huri nga korero ete iwi. Ko taku hiahia i tuhia ai e au enei korero, he tuhi ki tt pukapuka, hei titiro ma nga whakatupuranga e piki ake nei. Kia ora, e nga tangata katoa o Wharekauri, nga pakeha nga maori; e kore e wareware a koutou manaaki ; kite tupono tatou kite kite ano, he pai tena, kite kore ia tatou e kite i tenei ao, hei te kaingapumau tatou katoa kite ai. Kia ora ? Kia ora ! (Ko te mutunga.)