WHAI-KORERO A APIRANA NGATA

Pipiwharauroa, Issue 98, 1 May 1906, Page 3

WHAI-KORERO A APIRANA NGATA

WAI-O-MATATINI, WAIAPU. Hanuere 12, 1906. KI TE ROPU AHUWHENDA 0 NGATI-POROU. 7 c roanga. E Tama ma ! e Hine ma! Tena koutou. Vl. TARU KIKINO. Ka tae rawa atu he whiriwhiri ma to koutou ropu ki nga ture e mana i tenei wa mo nga taru kikino. He huarahi aitua tenei mo nga whenua, i te mea kua whakawhiwhia e te ture te mana kite Minita Maori kite tango a kite tuku atu kite riihi i nga whenua Maori e ngaromia ana e nga taru kikino, ko nga kai-tirotiro a te Kawanatanga hei whakaatu ite kaha kore o nga Maori kite whakapai. Kei o tatau aroaro ena mea e takoto ana, engari ko aku kupu kua tuhia e au ki raro i te whakaupoko mo nga main paamu. Ko te kupu hei whakatakoto ma to koutou ropu i konei mo nga taru kikino me ahu atu ki te putake mai o etahi o nga taru tino whakarihariha e haere ana mai i roto i nga purapura karaihe koroa e ruia ana ki nga ngakinga. Ko te tino aitua tenei ka pa ki nga whenua o Waiapu. Engari te tataramoa, te tumatakuru e matauria ana te patu. Ko nga kooti tauhou a te pakeha me era atu taru kaore e taea te mahi. Ko toku whakaaro kei te Paremata tonu te ngoikore mai i mua. Kaore ite tiakina nga patiki karaihe no reira nga purapura i mua atu o te tapahanga. Kia kore mai i reira ka whakamau ai i te kupu ara i te tiwhikete kite tangata nana te karaihe, ka whakaae mai kia tapahia hei purapura hoko. Me whakatakoto e to koutou ropu tetahi kaupapa ka tuku ki nga Kaunihera pakeha kia tautokona, kia tae atu ai kite Kawanatanga ka ngawari. Ko te mea tika ia mo roto o Waiapu ko te whakatakoto patiki karaihe ma tatau ma nga Maori i nga raorao nei, kia iti ai te karaihe e hoko mai i waho. VII.— HUARAHI MAHI WHENUA. Ka tae tenei kei te take e tumanako nui ana te tangata, kite hua nui mo nga mahi

a o koutou ropu, ara ki to mahi paamu. Kei rare V, e “ kupu n « a whakaaro mahanoa atu. Mehemea au kaore i kite e takoto nui ana tenei kaupapa i roto ia koutou i enei ra ka taha nei, ai o koutou hoa kei era atu wain o te mctu e noho ana, kua ngohe noa atu ra oku whakaaro mo nga whakahaere whenua Maori; notemea kua mohio-tia ahakoa pehea te whai kaore he tutukitanga pai. Ko tenei kua noho nui te whakaaro oia hapu km mahi i tona whenua, oia tangata kia wh - whi i tetahi wahi whenua hei mahinga mana, kia whiwhi hoki i nga huarahi awhina e taea ai elate mahi. Mehemea kei raro i o tatau ringa te whenua e takoto topu ana, e watea ana i nga hiahia maha o te iwi kainga, e watea ana hoki i nga whakararuraru a te ture, tera tatau e ata kotikoti noa, ka wehe ma ia tangata, ma ia ropu ranei e hiahia ana; tera e poto te whakaro e whaiti te mahi ko te tonoanake kia puare mai nga huarahi awhina. Ko tenei kei te takoto he te nuinga o nga whenua. 1 uatahi, kei te papatipu te nuinga o nga wahi e hiahiatia ana. Tuarua no te tokomaha nga whenua. Tuatoru kei runga e takoto ana nga ture maha. Tuawha kei te toe mai ma te Paremata tetahi mahi nui kite wewete i nga huarahi e puta ai nga hiahia. Tirohia i te tuatahi ko nga wahi kua kootitia e mau nei ano kia tatau. Ko te nuinga o ena he taonga na te tokomaha kei runga, ko a tatau teihana hipi e whakahaere nei. Kei te pai ena mo enei ra tata nei ite mea kaore he maharahara mo ratau ka riro i r.ga ture kino. VIII.—NGA PAAMU HIPI A NGATIPOROU. Engari ahakoa ena, kanui te mahi kei te takoto kite whakatikatika i nga huarahi hakahaere, kite hanga he tikanga e taea ai te whakawhaiti ona tu raruraru. Ko tetahi take nui epa ana ki nga teihana, maku e whakatakoto atu hei tirotiro ma to koutou ropu. Ko tona hangaitanga ia me whakatakoto kite aroaro o te Komiti jme te iwi nui tonu o ia teihana o ia teihana. He penei taku whakaaro kua tipu nga teihana nei, kua whai taonga a runga na te (tokomaha o Ngati-Porou, kua mama te nuinga inga taumahatanga,'kua iti haere nga mahi ki runga. Kei te rapa tatau he huarahi e taea ai era atu o nga whenua o Ngati-Porou te mahi, e taea ai te ngakau ahuwhenua o nga ropu taitamariki te

awhina te whakatutuki. - Kei te rapa tatau i te puna moni, kei te whakamanawa atu kite Kawanatanga anake. Ki an nei anei tonu tetahi puna moni tutata, kei o tatau ringa tonu e man ana, ko nga tuara pakari o enei o o tatou whenua kua pai nei. E tono ana au ki nga teihana a Ngati-Porou, a i te tuatahi ki nga mea ipa atu ai au kite whakahaere kia tapae mai i o ratau tuara hei whakawaha i tetahi kawenga moni i tenei wa ano, hei whakahirihiri i enei whakaaro whakatupu hou. E kore e taea te tono kia tuku tinana moni mai ratou. Engari kia wai hoko to ratau kaha hei whakamana e riro mai ai tetahi moni kia tae atu kite £ IO,OOO i tenei tau ano ; kia whakaritea ctahi tau kia 5 tae atu ki te 7 hei maunga mo tera taimaha i runga ia ratau, heoi ma ratau e utu ko nga itarete i roto i aua tau. Tera hoki i roto i aua tau kua whakahaerea aua moni ki runga ki etahi tvhenua hou, i runga i te mahi paamu, pau rawa ake nga tau kua rahi nga wahi hou kua oti, kua nuinga taonga kei runga hei punga mo nga mokete, hei tirnata hoki kite whakaea haere i nga moni na nga teihana i utu. He huarahi poka tata tenei kite tahua moni, e mahi rawaho ana i te Paremata, e mahi tonu ana i runga ia tatau. Ko te mea nui ko te whakaaro rite i nga Komiti whakahaere i nga whenua ara i nga teihana ; ko te whiwhi hoki i tetahi pakeha, kamupene ranei hei homai ite moni mo tena wa roa. Ka hoatu tenei take me nga whakamarama a aha kia koutou hei tirotiro.

Ko etahi o nga whenua e toe nei me mahi huihui ka taea ai; ite nui rawa o nga tangata ki roto i nga karaati, ko te kore e raws kite tuku kite riihi ite kore kainga ke mo te iwi, hei oranga mo nga hoiho. Ko ena me paamu huihui. Tera ano nga wahi e rite hei tuku, wahi ririki i roto i aua tu whenua ki etahi o te iwi kainga tonu mo nga mahi miraka, whakatipu pikaokao. Ko te huarahi pai tenei mo te nuinga o nga raorao o roto i Waiapu kia tekihanatia, te 20 eka ahu atu kite 50 ka riihi kia tatau ano. Kia pai ai te mahi wehewehe ate tangata. Ko etahi wahi ka rawe hei purapura karaihe, hei whakatipu oti hai hoko, hei whakatipu rakau hua ranei; ma reira ano hoki taea ai te hoko te w'hakatipu nui i te poaka.

Engari ko te huarahi ki enei hiahia ki taku titiro me ma roto anake i te kaporeihana, ka marama ai nga Komiti kite ata wehe i nga wahi hei tuku ki runga i nga riihi penei i enei i runga ake nei, me nga wahi hei rahui hei mahinga kai, hei takanga hoiho.

Ko nga wain kei te karauna karaati o nga wahi ngahere e tika ana kia whakahaerea tonutia i tenei wa he tikanga, mehemea e hiahiatia ana kia paamutia, kia riihitia ransi ki a tatau Maori ano, e rua nga huarahi, me riihi hangai tonu ki nga tangata e hiahia ana, me whakakaporeihana ranei ka riro ai ma te Komiti e riihi. Me tuku ete Komiti i runga i te teneta ki nga mema o te ropu, ki nga tangata ano ranei kua taunaha i tera wahi.

Ko nga whakatikatika mo te kaporeihana e mahi i roto i enei ra i runga i te tono mai a te Pirimia, ms whai kia oti tonu i roto i tenei Paremata, ara kia welekia atu ki waho nga Apiha Kawanatanga; kia whakahokia mai ano ki nga Komiti te kahanga o nga whakah'aere. Ma tatau tahi tena e main.

Ki taku titiro ko te huarahi e mama nga mahi whenua me haere ropu kia tokotoru kia tokowha ranei tangata ki runga i ia whenua iia whenua i runga i te huarahi riihi. He nui te 1000 eka whenua ma te tokowha tangata hei oranga mo ratau me a ratau tamariki. Ehara hoki ite rnea e whaia ana kia pera rawa to tatau whiwhi kite moni. Me atua atu i te oranga iti, kia taea tera ka taea ai hoki nga oranga rarahi; kei te wa tena i a tatau uri, engari ko te kaupapa o te mahi, o te whakapuranga taonga, o te whakaepa taonga kia takoto atu tenei whakatipuranga.

Kite ata whakariteritea nga ropu i nga tagata e matatau ana ki nga mahi whenua, ara kite tope rakau, kite hanga taiapa,. kite whiu whiu hipi me era atu mahi e mahia nei e koutou me o tatau rangatira pakeha, he mama hoki nga mahi o te whenua, ka ahua iti ano e taka atu ma te moni e awhina. Mehemea ka whakamanawa kite moni anake hei main mo ia mahi mo ia mahi, kaore e oti, kaore hoki e kiia he ahuwhenua, engari he whakakii i;oa i te whenua mo etahi atu tangata totika. ’ Ko te wahi nui o tenei kaupapa ko te ora tinana e puta mai i runga i te mahi o te tinana o te tangata, i te kimi a tona ake hinengaro, i te kawe motuhake o tona kaha, ka tipu ia hei tangata, ka tipu hoki te iwi hei iwi kaha.

Kaore ano i ata tau i te w r hakaaro nga huarahi tika mo tenei wahi ote kaupapa. Koia i tika ai kia whai ropu whiriwhiri, whakamatakitaki i nga whakaaro, hei roto i nga kimihanga e kitea ai etahi kupu ka whakatakoto. Ko te nuinga hoki o te kaupapa kei te whanga ki nga whakatikatikanga ture na reira i uaua ai te whakatakoto tikanga hei tinana tonu i tenei wa.

E hiahia ana au kia rongo whanui i te reo o te iwi e hiahia ana ki tenei take, me kore i roto ia ratau etahi whakaaro hei whakamararna i te huarahi tono awhina i te Kawanatanga, i o tatau hoa pakeha hoki. Heoi nga take nunui e taea i tenei wa. (1) Ko te whakakotahi i nga teihana a Ngati-Porou e tika ana hei punga i tetahi moni nui hei timata mahi ki nga wahi hou o te takiwa, ki nga wahi ranei e maharaharatia ana tera e taka ki raro i te mum a te Kawanatanga. (2) Ko te whakakaupapa i tetahi pitihana kite Paremata kia whakamamatia nga lake o nga whenua e taea ai e nga ropu Maori te mahi, e taea ai ranei te riihi ki te Maori e taea ai hoki e nga Maori e hiahia ana kite mahi paamu te awhina ki te moni. (3) Ko te whiriwhiri ko te whakatakoto tikanga e taea ai te whakaako nga huarahi mahi whenua kite iwi Maori. (4) Ko te whakatakoto kaupapa whakatikatika mo te ture me nga ruuri kaporeihana. (5) Ko te uiui haere ki nga peeke moni, ki nga kamupene, ki nga pakeha rangatira, me kore e marama mai ia ratau etahi huarahi moni ngawari ki runga ki nga whenua Maori.

IX.—ME WHAKAARO TE MAH I WHENUA. Haunga hold te kore moni, he mate nui rawatera; ko tetahi taimaha ota tatau take ko to tatau kuare. Ko te kaha tinana me whakaae kei a tatau tera. Ko te maramatanga ki ona tini raweke o te mahi paamu, kaore rawa ia tatau. Aka timata nei tatau ki tera mahi, heoi te maramatanga kei te nuinga o nga Maori o to tatau rohe nei, ko nga pitopito o nga mahi e hopukia ana mai i runga i te mahi ki a tatau pakeha. IN a reira e tika ana kia kaha te tautoko a to koutou ropu Ida whaia nga huarahi e whiwhi ai te Maori ki te maramatanga, hei apiti kite hao a tona puku, kite kaha o tona tinana.

Nga huarahi whakaako. (1) He tika kia tonoa mai ki to tatau robe nga Kai-tohutohu a te Kawanatanga, nga tohunga o i a wehenga o ia wehenga o te mahi whenua. (2) Kaua e mangere kite haere ki nga kainga o o tatau boa pakeha i te wa e mahi ana nga hipi ki te matakitaki ite iwi tohunga ki tana mahi e mahi ana. (3) Me kaha te tono a tenei ropu kia tuku" tukua etahi o nga tamariki o te takiwa ki nga paamu a te Kawanatanga, ki runga ranei ki nga paamu a nga pakeha ako ai i ia momo mahi, i ia momo mahi, hei kawe mai ki muri kite kainga. (4) Me whakaaro nui tenei ropu kia tu ki te rohe o Waiapu nei tetahi kura mahi paamu. Ko te nuinga atu o tena take vvaiho mo tetahi wa. Ka mutu nga take e maharatia ana i tenei wa hei whakatakoto atu ki mua i to koutou ropu. He nui rawa, otira e mahi ana i te huarahi hei haerenga mo nga wawata me nga tumanako. Mehemea ka ea ana ia koutou te hawhe iti, he tino taonga ki te iwi. Me apiti atu e au ki muri nei e rua nga kupu. Ko te kaupapa ote tika ko te whakapono ; kei warevvare rawa tena i te ropu taitaimariki. Me tipu mai i reira nga mahi. Ko te rua, ko te tino hoariri o te tika kei to tatau rohe, e kai ana i nga whakaaro totika, e raupatu ana i te kaha tinana, e whakaware ana i nga mahi tika, e whakapau ana i te laima ko te waipiro. Hoatu ano tenei ki roto i a koutou whiriwhiri katoa, a kei mou mou mahi noa koutou. Heoi, kia ora Na to koutou pononga i runga i te mahi A. T. Ngata.