HE WHARANGI TUHERA MA NGA HOA TUHI MAHI.

Waka Maori, Volume VII, Issue 3, 16 March 1871, Page 13

HE WHARANGI TUHERA MA NGA HOA TUHI MAHI.

Karakariki, Waipa, Pepuere 12, 1871. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. E hoa tenei tetahi korero no te Hau Hsu, be korero ahuareka. Tera kei te mabi tetahi waea e te Hau Hau—no Tokangamutu ki Taranaki. Ko nga korero tenei. He mea hanga taua waeaki te ropi. Ka whakamarokia atu i Tokangamutu ki Taranaki. He pere kei tetahi pito ote ropi, kei tetabi pito, ara lcei Taranaki kei Tokangamutu. E penei ana. Ka biabia to Taranaki kite korero ki Tokangamutu ka meatia i taua taura, ka tangi te pere ; tetebi pito. Kite mea kotabi tangibanga he tabi ano; kite mea ka rua, he rua ano; kite mea ka whitu ka mutu ano i reira, he whitu ano te wbika kei roto i aua wbika nga korero. Ivatabi ano te tino pohane ko tenei mabi. He tini nga tau o te pakeha i ata rapua ai tera banga xtui te waea ka kitea; a ka hori nei tenei iwi te Hau Hau mana hold e banga he waea kite ropi here hoibo nei. Ka taea ko te aba ra o taua taura bei kawe korero, hei hopu hoki mo te uira e rere ai te korero. E hoa tukua atu hei kata ma te tokomaha. Na to hoa o Waikato. K. W. Patene.

[Ko enei reta e rua i raro iho nei kua tawhitotia nga korero. Mebemea kua tae •wawe mai ki a matou penei kua taia atu i tera nupepa. Ahakoa, me tuku atu kia kite nga hoa. Ivo te mea tuatahi, o Tihema nei, ki bai i tika mai ki a matou —i anga ke atu ki tetabi pakeha, no muri noa mai ka tukua mai e ia kia matou.] Karakariki, Waipa, Tihema 24, 1870. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. E hoa tena koe. Tenei ka tukua atu e au kia taia ibo e koe kite nupepa nga korero ote haerenga o Wi Te Wheoro raua ko Wi Patene ki Tokangamutu kite korero ki a Tawbiao raua ko Manubiri mo te koburutanga o Manukau (Dr. Todd, Esq.) ki Pirongia. Koia tenei ka tuhi a atu nei nea korero o to raua haerenga. I te 12 o nga ra o Tibema ka tae mai a Hata Porana i Akarana ki Ngaruawabia. I te 13 o nga ra ka baere atu ki Arekahanara i runga i te Kooti ratou ko Wi Wbeoro me Wi Patene ka tae ratou ki Arekabanara. E wlia te kau pea maero no Ngaruawabia ki Arekahanara. I taua ra ano ka haere a te Rata Porana raua ko Wi te Wheoro kia kite i te wuhi i patua ai te pakeha—e rua te kau te hoia eke hoibo nana i arahi. E tata ana kite toru maero no te taone o Arekahanara kite wahi i patua ai te pakeha kite taha ki Pirongia. Kite ana raua, hoki mai ana. Te take o ta raua haere, kia ata kitea i mate ano te pakeha ki roto ano i te raina a te Kawana-

tia te pakeha ki roto ano ite raina. Kei tawhiti noa atu te raina, e ritna e 0110 ranei maero te mataratanga atu i te wabi i mate ai te pakeha. (Otira ahakoa ki roto, ki walio ranei, o te raina, ekore ano e tika te kohuru). Heoi tena. Moe tonu iho ki reira; ao ake te ra, te 14 o nga ra o Tihema, ka puaki mai te kupu a Rata Porana ki a Te Wheoro raua ko Wi Patene:— " Haere mai, haere ki to korua iwi. Korerotia ki a ratou te pai. Kei mea mai korua na te Ivawanatanga korua i tono, kao —kaore be kupu a te Kawanatanga ki a korua. Engari haere i runga ito korua whanaungatanga ki a ratou, ki a matou hoki—ara ki nga pakeha. Kawea te aroha ki to korua iwi. Ata pataia a ratou whakaaro mo tenei kohuru. Kei hohoro korua kite tono i nga tangata kohuru, engari ata whakahaerea nga ritenga katoa ki a ratou. Ivo korua boki liei taka waenga ki waenganui i a ratou i a matou." Ka inutu te korero a Rata Porana i enei kupu katahi matou ka haere atu i Arekahanara. Ka tae kite Kopua, e ono e whitu ranei maero te mataratanga atu i Arekahanara—be kaingaHau Hau tenei. Tae atu matou, kua bui mai nga tangata o reira kite tatari mai ki a matou. Ka karangatia Wi te Wheoro raua ko Wi Patene kite kainjra kia rongo kupu i a raua. Ka noho kite kainga. Kei runga ko Nepe, rangatira o Ngatingawaero ka karanga mai:— u Haere mai kite korero ki tenei iwi kino. Ka nui te "he o tenei mahi. Kaore au e pai ki tenei mahi kohuru. Me tuku nga tangata kohuru bei utu mo tana bara. I mua e kiia ana ko au te iwi kino; ko Ngatimaniapoto inaianei Kua hara VVaikato, kua kohuru inaianei. Ka bore rawa au e pai ki tenei mahi kohuru. Kei a VVaikato tana mahi; ka takoto ahau." Ka mutu ta tera, ka tu atu ko Wi te Wheobo, ka mea atu :—" Ka pai o kupu. Kia mau tau whakaaro. Kia ata noho i runga ito whenua." Ka tu atu ko Wi Patene, ko aua kupu ano. Kia kaua ratou e uru ki taua mahi poauau a Waikato. Ka mutu te whai korero i reira. Katahi ka haere. Ka tutaki i te tangata kawe i a raua reta ki a Manuhiri; kotahi ki a ia kotahi ki nga rangatira o Rahiri, hei whakaatu mo to raua haerenga atu. Ka mea mai taua tangata:—"l ki mai a Manuhiri kia haere tonu atu korua kite Kuiti." Heoi, ka baere tonu, tae atu ki Otorohanga, kainga o Ruihi (L. Hettet, Esq.) He pakeha tenei e noho ana ki waenganui ote Hau Hau. I reira tetalii rangatira, ko te Hiko te ingoa. Tu tonumai kite wlmi korero ki aWi te Wheoro raua ko Wi Patene, ka mea:—"Haere mai ki au, kite iwi kino, kohuru. Na Manuhiri tenei be. Haere mai tatou ka baere kite tiki i te bunga kohuru ; kaua e haere kite Kuiti." (Kei Hauturu hoki te kainga ote hunga kohuru). Ka mea atu aWi ma *• Ka pai o kupu. Mehemea ka pena katoa a koutou kupu, a nga rangatira katoa." Ki hai i roa ka tae mai te tangata kite tiki

tanga; a kitea ana he pono, i tino koburumai i a Wi Patene ma kia haere katoa atu ki Orahiri. Katahi matou ka baere ka tae ki Orahiri. He tokomaha nga rangatira o Waikato i reira, ko te Kuri me etahi rangatira. Ka tae matou; tu tontt mai tera kite wbai korero. Ehara i te mea he korero mo te kohuru, engari i taki mai mo te mate o Kihi Te Kanawa; tetahi kaumatua tino rangatira o Waikato —be tino tupuna ia ki aWi te Wheoro. Ka rnutu ta ratou taki mai ka whakatika atu a W i, ka mea:—" Kaore maua i baere mai mo ten a mate. Heoi te mea i baere mai ai maua ko nga kupu o nga panuitanga mo te rang! marie kia takoto ki runga i te whenua kua takahia ano e koe, kua kohurutia te pakeha. Ko tenei me korero mai koutou i a koutou wbakaaro mo tenei kohuru. He tino kohuru hoki tenei." Ka mutu ta te Wheoro, kei runga ko Wi Patese, ko aua kupu ano kua tuhia ake nc-i. Ka mutu, kaore rawa tetahi o aua rangatira itu mai kite whakahoki kupu mai. Heoi, moe tonu iho ki Orahiri. I taua po ka korerotia mai e te Kuri ki a AVi ma i te taki i kore ai ratou e whai kupu. Na Manuhiri i ki mai kia kaua nga rangatira katoa e whai kupu ki a Wi ma—haunga man a anake. Ao ake ite ata, te 15 o nga ra, ka haere atu mo te Kuiti. Ka tae ki Hangatiki ka tu mai nga tangata o reira ki te wbai korero, ko nga korero be korero ke noa atu. Iva mea atu aWi Patene:— " Kaore maua i baere mai kite Whakarongo i ena korero a koutou." Ka wbakapuakina e Wi ki a ratou te wahi i patua ai te pakeha, me tana ruritanga i roto ano i te raina ate Ivawanatonga, mete kohurutanga hoki i roto i te rangimarie kua takoto. Ka mea mai taua iwi i patua a Manukau ki runga i ta ratou whenua. Ka mea atu a Wi ma:—"Kabore, i koburutia ano ki roto ite raina a te Kawanatanga. I kite pu hoki maua." Heoi ano, ka mutu ta raua korero i reira. Haere tonu atu, e wha pea maero te haerenga atu i Hangatiki ka tutaki kite tamaiti o Tawhiao e haere mai ana kite whakatau ia Wi Patene raua ko te Wheoro, me tona ropu ano. Heoi, boki tonu atu kite arabi. Ka tae atu kite Uira—e tata ana tenei kainga ki Tokangamutu, no Ngatimaniapoto tenei kainga. Kua bui katoa ratou ki reira tatari mai ai i aWi raua ko te Wheoro. I reira tokotoru nga tino rangatira o Ngatimaniapoto, ko Tuboru, ko te Wetini Pakukobatu, ko te Waitere te Rangikaharuru, me etahi atu. Ka tu mai ko Tuhoru, ka karanga mai " Haere mai e taku tuakana! Haere uiai e tama! He he tenei. Haere mai korero ki a koe ano, (ara ki Waikato). Ko au te tangata kino. He tangata pai koe. Korero ki a koe ano. Taku ki maku te kino, ma te tangata kino, (ara ma Ngatimaniapoto) otira i tenei ra kua he koe, kua kohuru. Ko tenei me tuku te hunga kohuru hei utu mo tana bara. Kaore e pai kia mate te tokomaha mo te mahi kino." I penei katoa nga kupu a enei rangatira to-

kotoru. Muri iho i ta enei rangatira korero ka tu mai ko tetahi koroke hikaka, te ingoa ko Hoke Tangataht, ka mea:— " Kaore au i kite he he tenei, no te mea he tohe kite patu ite whenua. Kua oti te panui e te Ariki hei mahi maku. Ko te Retime mutu, ko te Ruri me mutu —tohe tonu mai te pakeha kite Ruri." Heoi, kai kite au kua puta te ahua riri o te Wheoro mo nga kupu a taua hikaka nei. Katahi a te Wheoro ka mea :—"E hoa e he ana to korero i ena mea katoa. Kua takahia te rangamarie i whakatakotoria. E mea ana tetahi panuitanga i Hangatiki ko te patu a te tangata i tetahi tangata me mutu; muri iho whakatuturutia ana ko te rangimarie kia takoto ki runga kite whenua. Tahia iho e koe enei mea, tahuri ana koe kite kohuru. Ekore koe e whakama? Karangatia ana e koe 'he tau hoari kore te tau. Na kua be, kua kohuru." Ka mutu te korero a te Wheoro ka korerotia mai e Tuhoro nga kupu a Rewi mo te kohuru a Waikato. Ko ta Rewi Maniapoto kupu tenei" Kahore ahau e pai ki tenci mahi kohuru, kore rawa. Ka hua ahau ko Ngatimaniapoto hei iwi kino, kia pai tonu a Waikato. Ka haere ahau ki Whanganui." Ko ana kupu enei. Heoi o konei korero. Ka haere matou ka tae kite Kuiti. I reira katoa nga rangatira o Waikato—ko nga ingoa enei, ko Tawhiao me anatuahine Tiaho me Tiria, ko Manuhiri, ko Te Tubi, ko Ngarokiteuru, ko Tuata, Tarahawaiki, Takiwaru me etahi atu. Ko nga rangatira enei i rokohanga e raua kite Kuiti. Ka tu mai ko Tuata kite whai korero. Mo te mate o Kihi Te Kanawa nga korero. Ka tu atu ko Wi Patene, mo tera ano. Ka mntu ta Wi, kei runga ko tetehi rangatira, mo tera tonu. Ka mutu, kei runga ko Wi Wheoro, ka mea atu»" Kaore maua i baere mai ki tena mate. I a maua i haere mai ai mo te mate ote rangimarie." Ka ranga kite tikanga. Heoi ano, ka mutu te korero i konei. Kaore i wbakautua mai nga kupu a Te Wheoro no te mea kaore a Manuhiri i taua korerotanga. Heoi, ka baere ki roto kite wbare, kua po hoki. I konei a Tawhiao me nga tuahine i te whare i noho ai a Wi te Wheoro raua ko Wi Patene. me Te Tubi, me Tuata. Ko nga rangatira katoa i te wbare o Manuhiri e runanga ana e hurihuri ana i a ratou wbakaaro mo taua mea nei. Ka ao te ra ka mea nga rangatira kia hui ki waho ki te whai korero ki a Wi Patene raua ko Te Wheoro. Ka mea a Manuhiri:—-"Nawai ena tangata iki atu kia haere mai ?' Ko te kupu tenei a Manuhiri ki a Wi ma, na Tiaho i korero mai ki a raua. Te rongonga o Te Wheoro raua ko Wi ka mea atu:— " Nana maua i karanga. Ko tana karanga tenei ko te mahi kohuru, koia ka kitea mai ki konei." Katahi a Tiaho ka baere atu kite tohe ki a Manuhiri kia wbakaae, a whakaae ana a Manuhiri kia haere mai kite korero ki a raua. Katahi a Manuhiri me nga rangatira katoa ka haere mai kite whare i noho ai aTe Wheoro

raua Patene—ko Tawhiao i reira ano. Ka roa ka whakatika atu aWi Patene ka korero atu ki a Manuhiri ka mea atu ;.~~*'. Tenei ete aere nei maua ko to Potiki ki a koe ki a Waikato. Kei whakaaro mai koe, ara korua ko to tamaiti, na te Kawanatanga maua i tono mai. Kaore. He whakarongo iho na maua i nga iwi ke tenei mabi te kohuru. Inaianei kua riro tonu i a koe, i a Waikato. No konei ka naere mai maua ko to tamaiti, ko Wi Te Wheoro, kia rongo i au whakaaro mo tenei mahi kohuru, kia rongo mai koe i a maua nei whakaaro hoki." I konei tonu ka utua mai e Manuhiri i runga i te ahua riri —penei te utu mai"Ka taki koe ne ?" Ka mea a WiEhara i te taki, engari he korero ake i nga ritenga mo tenei mahi kohuru au a Waikato." Ka mea a Manukj": " Ae, ka taki koe. Maku te korero. Kaore he korero o konei. Heoi ano te korero ko te taenga mai o Topiaki konei." Te tikanga o tenei korero he whakararuraru mo Wi Patene. Kaore i roa te haerenga ote korero a Manuhiri ka mutu. Ka roa katahi a Wi Te Wheoro ka whakatika atu, ka patai atu*—"Kua mutu tau ne?" Manuhiri,—"Kaore." Te Wheoro,—"Ae, ki hai hoki koe i korero tonu. Ko tenei maku te korero. Whakarongo mai. I toku kainga ano ahau e noho mai ana ka rongo kua kohurutia e koe te pakeha ki Pirongia. Manuhiri:—"Kei whea tera whenua a Pirongia?" Te Wheoro: "Kei raro nei." Manuhiri:—"Kaore au e mohio." Te Wheoro:—"Kua mate a Manukau, i kohHrutia ki roto i taku raina. Ko taku kupu tenei ki a koe—kua he koe, he rawa." Manuhiri:—"Kua he ranei koe, kua patu ite whenua." Te Whsoro: —"Kua he koe; kua kohuru i te pakeha i roto i taku raina." Manuhiri:—" Nawai tena raina?" Te Wheoro:—"Naku." Manuhiri—"Kowai i kite i tena raina?" Te Wheoro:— "Ko ahau, ko koe ano hoki. E noho mai nei te pakeha i roto i taua raina." Manuhiri:—"Kaore au e mohio ki tena raina—heoi ano taku i mohio ai kei Mangatawhiri." Ka ahua kino ta ratou korero i konei. Ka tnea atu aTe Wheoro ki a Manuhiri:—"Whakarongo mai. E mohio ana koe ki taku rohe, e noho mai nei te pakeha i roto i taku raina—timata mai ano i Mangatawhiri, Waikato, tae noa mai ki Pirongia. I enei ra ka pahure whakatakotoria ana e koe ko te rangimarie kite whenua; rongo ana Dga pito e wha ote motu nei ki o panuitanga mo te pai. Takahia iho ano e koe tau pai kua oti te whakatakoto ; tahuri ana koe kite patu kohuru i te pakeha. Inaianei kua he koe." Manuhiri ; —" Kua he ranei koe." Te Wheoro; —"Kua he koe, kua takahi ano i to rangimarie. Ko tenei, homai nga tangata kohuru, te utu o te pakeha. Homai tonu mai inaianei kia marama taua, kia rite ai ano ki enei ra kua mahue ake nei." Mauuhiri:—" Kaore. Ko koe ano ra hei utu mo tena pakeha. Apopo ake na patua kautia ana koe e te pakeha." Te

Whero : "He aha te take kia patu kau te pakeha iau ? He pena koia aii me koe, he kohuru ? Hei aha te mahi kohuru a ena taurereka i ka ai kiio au hei utu?" Manuhiri;—"Ka aha! Akuanei kotia kautia ana koe ete pakeha." Te Wheoro; "Maku e mahi kino, e pena me tau mahi, ka tahuri mai te pakeha ki au. Tena ka atu noho ahau, he aha te mea e tata ki te hunga ata noho ? Eki ana te kupu tapu, Ka hari te hunga rangimarie, ma ratou hoki e noho te whenua. Ko tenei homai te hunga kohuru kia tau ai ano te rangimarie kite whenua." Manuhiri "No na whea koe i kite ai i au he tangata pai?" Te Wheoro;—"l to tahuritanga kite whakatakotu i te rangimarie kite ana au ito pai. Ka hua ka pera tonu to mahi. Waiho atu ma nga iwi ke tenei mhai poauau, ko koe kia pai. Inaianei kua he koe, he rawa, Ko tenei homai tena hunga kohuru kci ngaro kau te tokomaha mo te mahi poauau a te hunga tokotoru." Manuwhiri" Me he pakeha korua ka penei ano aku kupu." Te Wheoro; " Tena hoki e tae mai te pakeha kite korero ki a koe i to kino, i to mahi kohuru ?" Heoi ano, e rua ra e tohe ana a Wi Te W heoro raua ko Wi Patene mo taua hunga kohuru kia tukua mai, kaore rawa he kupu pai kia puta mai i te mangai o Manuhiri. He whakaaro hoki nona kite whakaae ia kia tukua aua tangata kohuru kite pakeha, ko te hokinga tena o tona mana—e haere ana i runga ite penei ana whakaaro. I a Te Wheoro raua ko Wi Patene e titi.ro ana ki aua ritenga a taua kai whakahaere nui o te Kingitanga, ara a Manuhiri, e paingia ana eia te kino; kaore ia i pai kite ata noho—mei pai ia kite ata noho kua tukua eia te mahi he kia tirohia ete Ture. Katahi a Te Wheoro ka mea atu; —"E mohio ana au nau ano tenei kohuru, me to kaha kite pupuri ite hnnga kohuru. Ko tenei hei konei, ka mutu a to aua kupu ki a koe—ka hoki maua" Heoi ano, hoki tonu mai i taua ra ano, tae tonu mai ki Hamutana, ka kite ia Te Herangi. Haere tonu mai ki Karakariki—i reira te huihuinga 0 nga rangatira katoa o Waikato o te Hauauru. Ka turia ka takitakina te mate o Manukau. Heoi, ka puta te kupu a Herangi, waiho kei te Kawanatanga te kupu; heoi, ka wehewehe taua huihuinga kawaibo 1 runga i taua kupu—a, tenei te noho tatari ana kite kupu i te Kawanatanga pewhea, koia tera. E hoa kei hoha koe kite maha o ena korero. Tukua atu kia kite o taua hoa, kia titiro ratou ki nga whakaaro o tenei tangata o Manuhiri. Ki tana whakaaro ma tera tu whakahaere pea e tu ai tana mahi. Katahi ano taku tangata poauau, mate ana i a ia nga whakaaro pai a etahi o nga rangatira. I puta ano te kupu a Whitiora Kumete kia tukua taua hunga kohuru kite pakeha, kaore rawa i pai taua Manuhiri. A tenei ano nga rangatira o Waikato ka tohe tonu kia tukua mai taua hunga kohuru—tena pea ratou e ngawari

mai, taihoa. E hoa heoi nga korcro o tenei takiwa. Ivei te whakapapai atu au ki a koe, Tenei kua tae mai te nupepa raaku i tukua raai e koe—kanui te hari o toku ngakau. E hoa tena koe. Na Te Kohari Paten e. [E whakapai ana matou ki ena rangatira o Waikato e whakahe ana ki nga mahi kohuru. E pai ana to ratou whakaaro kia tukua raai te hunga kohuru ma te Ture e mahi. Mehemea he hiahia riri to Manuhiri kite pakeha kua porangitia rapea ia. Tena ko te aha e taea e ratou ko ona hoa ? He whakamomori rnpua ta ratou. Tena e ngaro rawa i a ia te pakeha? Ekore ra. Ivati ha— he aha hoki te pai ote riri kau ? Ko te aha e taea ? Te utu o te kino he mate—mate te tangata, mate te whenua. Mehemea he oranga te mutunga iho o te tutu o te riri, penei e pai ana. Ko tenei he mste, he he noaiho, tona mutunga. E kore e ngaro te moana nui i te awa wai raaori, ahakoa waipuke ekore e ngaro—ko te wai o te awa anake e ngaro. Engari me tahuri a Waikato kite mahi rawa kite mahi kai mana kia ora ai. "Ehara te toa taua, he toa pahekeheke. Ko te toa ngaki kai ekore e paheke." E tika ana ena rangatira o Waikato e piri ana kite rangimarie—kai te ara ote ora ratou e haere ana. Engari kia kaha ratou kite patu ite kino—ma te kaha hoki o ratou ekore ai te kino ki Waikato. Eki ana koe e whakaaro ana a Manuhiri ko te hokinga o tona mana tena mehemea ka tukua mai eia te hunga kohuru. Katahi rapea te mea e ngaro ai tona mana ko te riri ko te kino—he arahi hoki i tona iwi kite mate.]

Karakariki Waipa, Pepuere 1, 1871. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. E hoa tena koe. Tenei ka tukua atu he rongo hou ano, kia tukua atu kia kite nga hoa. Tenei kua puhia ano etahi pakeha e te Hau Hau ki Pirongia kite matenga ano o Manukau. Tokorua aua pakeha. Ihaere he pupuhi manu, tupono tonu atu ko aua Hau Hau e haere mai ana kite pupuhi pakeha ma ratou. Ko te nuinga atu o aua Hau Hau i etahi wahi atu o taua maunga e kimi ana i te pakeha, hei patunga ma ratou. Tokotoru i tutaki ki aua pakeha, katahi ka whaia; ka oma raua ki hai i mau. Katahi ka puhia ki hai i tu; heoi, k3 oma tonu aua pakeha ka tae kite taone ki Arekahanara, ka ora raua—ko aua Hau Hau ka hoki ki roto kite ngahere. A, kua tae mai ano he rongo i muri tata iho i tenei. Kua tukua mai ete Tapihana tana te kau rna rua ki Pirongia kite rapu pakeha, kite kitea ka patua ano. Ko tenei Rangatira i mau herehere i te whawhaitanga i Rangiriri, a e whakahihi nei ano. E mea ana pea kia rua ano ana nohoanga i runga i a Humuhumu. Ivo te rongo tenei o tenei takiwa. Ka nui te manawanui o te pakeha ki tenei uaahi. Na Te Kohari Wc Patene.

[lvua rongo noa atu matou ki tenei korero. Otira e pai ana kia taia atu —tera pea nga tangata kaore ano kia rongo.]