Rau Tau o te Pakanga Ki Tarawharaka.

Puke ki Hikurangi, Issue 25, 6 November 1905, Page 2

Rau Tau o te Pakanga Ki Tarawharaka.

I te 21 o nga ra o Oketopa o ia tau o ia tau tae noa mai ki naianei e whakanuia ana taua ra e nga iwi katoa o roto i te mana huihui o te whakakotahitanga o Ingarangi me Aerana, apiti tahi ki nga mana ririki i raro i a ia, ara, ko te take o tana ra i waihotia ai hei ra nui. hei \vhakamahanitanga kite vau tau o te pakanga ki Tarawharaka i mate ai a Roore Nerehana, tetabi o uga Atiinera tino toa atu ote Ingarihi ki nga pakanga ki to moana i nga ra o onaiuata, a, lcihei i ta:*a e nga Atimera o te Ingarihi i mnri mai tau.i

tuunga whakahirahira o Nerehana, a, kihei hoki i caea i rnua taoa atu. Ivo taua pakanga no te 21 o nga ra o Oketopa o te tau 1805; kaati mai i taua \va tae rioa mai ki cenei tan 1905, ka kotahi rau nga, tau koia te wbakaupoko o tenei tuhituhinga i huaina ai, "ko te rau tau o te pakanga ki Tarawharaka," koia i whakanuia ai e nga iwi katoa o roto i ie rangatiratanga o Ingarangi taua ra, i ia tau i iatau. Na reira i puta ai tenei whakatauaki i nga ra o mua "me kino koe kite Wiwi pena ano me to kino kite Kehua" (you must bate the French as you hate the devil;) Heoi ra i te wa i pakangatia ai tenei pa. kanga i waenganui i te Ingarihi mete Wiwi, i te 12 o nga haora o te 21 o nga ra o Oketopa o te tau 1805. Ka tu rite nga taha c rua, ko nga Manuao o te taha kite Ingarihi e 27, i raro l te whakahaere a Atimera Roore .Nerehana; no te taha kite Wiwi me Paniora e 33 i raro i te whakahaere a Atimera Wireniuwi (Yilleneuve) i te taenga kite 10 meneti te pahitanga kite 12, ka paku te pu tuatahi a te Ingarihi, kaati tae rawa atu ki te 5 o nga haora o taua alnahi o taua ra ano ka hinga te hoa riri; otira i roto i taua 5 haora o taua pakanga, 18 nga Manuao o te hoa riri, i riro herehere i pakaru hoki ia RooreNerehana kotahi te meaiwerai tealii,a, 15 nga mea i whati. Otira ahakoa te poto o te takiwa o tenei riri, ongari ko te maringi a te niataa e rite ana kite inaara e ruia ana ki te witi te maringi ana kite whenua. (Otira me whakapoto ake i kouei.) I te wa ka pipiri te riri, katahi ka hui Katoa nga tangata o tu hoa-riri ki runga king.i miaiii pupuhi iho ai. Kaati ko nga tangata katoa o te ho-a-riri he konohi katoa kite pnpuhi, i konei ka kii atu ano tetahi o una Apiha kia heke ia ki raro, kihei ra\va ia l whakaae. Ko tona niahi he baereere tonu i runga i tona Kaipuke me tona whakahauhau, rau a tahi ko teialii oona Apiha ara ko Haari. Ko te mahi a te hoa-riri he waipa mai ki tona Kaipuk", a he maha te tangata e hinga ana i te wa kotahi kua mohiotia hoki e te hoa-riri koi ra tonu te Kaipuke hari i te Haki o te Ingarihi, no reira whakamau tonu atu te riri a te hoa-riri ki reira. Kihei i roa i muri mai ka tu a Nerehana ka hinga hoki ia ki raro, ka re re atu a Haari ka whakaarahia ake ia ki renga, ka kii ake ia kia Haari ''kua oti ahau ia ratau inaiane:, kua tc ta'.cu iwi-roa puti rawa." Heoi katahi ia ka Uaria ki raro e ona tangata, i a ia e hapaingia ana, katahi ka unuhia ake e ia ano. tona Aikiha, ka übia e ia ki runga i tona kanohi me tona whetu hoki i tona 11:11.1. a u:au an;i, he wehi koi kite iho ona tangata kua mate ia, ka pouri ka ngoikore kite riri. Te taenga ki raro ka unnhia ona kahu ka tirohia e nga Rata ka kitea kaore ia e ora, ko te mahi a nga tangata he powhiriwhivi ia ia kite pukupuka. kia angiangi atu ai te hau ora ki a ia. Ko tona mahi i taua wa he inoi tona kite Atua kia whakapakaritia a Ingarangi, uie tona papa re ake ano i nga powhirwhiri hau a ona tangata mona. i runga i tona tino moliio iho kaore

he painga kite whakapau mai nga mahara kia ia, notemea kai te heke haere touu ia ki te mate, engari te whakapau atu o te ngakau kite hapai i te mahi i whakawhiwhia ai kia ratau, r hei 'tfakiri i te ingoa toa o te mana nui 0 te Emepaea o Ingarangi. I muri tata iho, ka waihotia e Haari te pakanga, katahi ka heke iho ki a ia ka noho 1 tona taha, ka toro atu tona ringa kia hariru raua ko Haari, ka totoro atu hoki to Haari kar/< raua, katahi ia ka karanga ake kia Haari, "Kai te pewhea te haere a te pakanga ? " ka kii atu a Haari tekau marua tekau mawha ranei nga kaipuke o te hoa-riri kua whara, ka kii atu ia "kanui te pai" ka ki atu Haari, "e rna tekau meneti ahau e whiua k&hatia ana e te hoa-riri" muri iho ka kitea e ia me ona tangata he tikanga katahi ka hurihia to ratau Kaipuke, ka waiputia e ratau, ka hinga he nui atu te tangata. Ka karanga ake a Nerehana "Haari Haikatia" ka kn atu a Haari kua Haikatia. I muri i tena katabi a Haari ka kii atu, me tuku pea te whakahaere o te pakanga kia Koringiwuiv? (Collingwood) ka kii ake a Nerehana "kaore au e whakaae i te wa ia aae ora nei" me tona whakamatau ake ano kite maranga kaati kaore e kaha, ahakoa i oti maha nga korero a Nerehana, kaore e warcware ana i a ia tenei kupu kia Haari. "He tangata mate ahau, notemea kai te tere rawa taku heke haere, a, e kore au e roa rawa kua memeha atu;" me tona karanga ano "kia toa hia toa! " "E pewhea ana rate \va ki oku whakaaro'? " he nui te aroha o te oranga ki nga tangata katoa, koia nei ona kupu 1 korero ai i te wa e whakataca ana ia kite mate, (ara c whakahemohemo haere ana.) I muri ma: i enei kupu a ana, katahi ia ka kii ake kia Haari, "Mehemea kite mate au. me whakahoki toicu koiwi ki Ingarangi, kaua hoi rukea atu ki waho kite moana." Ivaati i runga i te kaha o te haruru o nga purepo, mete kaha hoki o te whawhai, a, muri mai ka hakiri ake ia i te Umere a nga tangata katahi ia ka patai ake. he aha tenei e Urnelvtia nei, me tona kite hoki kua kii katoa tona taha i ona tangata, katahi ka kiia atu e Haari, kua wiini i atatan te whawhai katahi ka whakapuakma ake e ia tona kupu whakanmtunga i a ia e whakaea ana. "Kua tutuki i a au taku mahi; he mea atainoi naaku kite Atua." !Mucu ana enei kupu ana hemo ana hoki ia. Kaati i runga i enei mahi toa a tenei tangata a Nerehana kite hapai i te mana mete rangatiratahga o te Emepaea o Ingarangi, waiho ana ko ia hei pou-tokomanawa mo te mana toa o Ingarangi, a, e haere nei te Hitori a m ona i roto i nga kaupapa korero o Ingarangi, mai o tana wa tae noa mai ki naiunei; e kore e wareware i roto i nga whakatipuranga maha e heke mai ana ki tenei ao. Otira kotona tino kupu atu e tioro nei i roto i ng.i tannga o nga whakatipuranga maha, aim atu ki nga whakatipuranga kai mua e heke mai ana, ara, i a ia e whakatata haere a.m ki ugMannao o te hoa-riri, ka tu ia i

runga i te paparewa o tona Manuao, katahi ia ka rotarota ki katoa o ona Manuao (ara ka whakahauhau) ka mea:—"E tutnanako ana a Ingarangi kia mahi ia tangata i ta ana mahi" (England expects that every man will do his duty.) Koia nei ona kupu e tioro nei i roto i nga taringa o te iwi Ingaribi, rnai i te tau 1805, fcutuki noa ki tenei pito o Lenei rau tan 1905, a, era h'oki e toro ki roto ki nga taringa o nga whakatipuranga kihei nei ano kia whanan mai. Tera tetahi tangata rongo nui o mua mo runga i tenei banga ite whawbai, ko Neporiana Ponipata tona ingoa; he tangata tino toa atu ia mo runga i tenei hanga i te riri. I taea hoki e ia te raupatu ce nuinga o nga mana nunui katoa 0 te ao, toe atu i a ia te raupatu ko Ingarangi. I reira ka puta te kupu a Ncporiana "Tukua tatau hei rangatira mo nga taha tika o te moana mo nga haora e ono, a, era e riro ko tatau hei rangatira mo te ao katoa" I te tau 1804 ka paoho te pakanga i waenganui ia raua ko Peina, katahi ka whakaaro a Neporiana, koia nei te wa tika hei whakataetaetanga ma ana kia Ingarangi, i te mea kai te whakararu ke p Ingarangi ki ta raua riri ko Peina. Katahi a Neporiana ka tahuri kite mahi kaipuke hou mona me te whakapakari hoki i ona pa i te tua whenua, me tona tahuri hoki kite rapu tikanga e taea ai e ia te pana nga Manuao o te Ingarihi ki waho o tetahi waahi moana 1 watnganui i Ingarangi me Wiwi. A e kiia ana taua waahi ko te (English Channel) kia rite ai tona whakatauki i runga ake nei, "kia riro ko ia hei rangatira mo taua waahi moana i roto i nga haora e ono." Kaati i tino whakapau nui a Neporiana i tona matauranga kite rapu tikanga e raru ai i a ia a Ingarangi. Ooira kihei a Neporiana i mohio tera a Roore Nerehans kai te noho tupato tono mo runga i aua whakahaere katoa a Neporiana. Na reira te ngakat< o Neporiana i whakakake tcnu ai kia Ingarangi, he mahara nona era e memeha atu i a:a te mana 0 Ingarangi mo runga i tenei hanga 1 te riri. Kaati i te tau o muri mai i te pakanga a Ingarangi raua ko Paniora (ara te 1805) ka uakina e Neporiana tona whakaaro kia whawhaitia e ia a Ingarangi, katahi ka whawhaitia nei e ia, ka hinga' nei a Wiwi i roto i tena pakanga ka aranga tena pakanga ko "te Pakanga o Tarawharaka" (Battle of Trafalgar) ktatuhia i runga ake nei. Otira kihei rawa te ngakau o Neporiana i ngata i wehi ranei i taua hinganga ona ia Ingarangi; katahi ka penei tona whakaaro "ahakoa kotahi e rua ranei hinganga o te tangata, ka ara ano ia i muri iho" mete penei ano o etahi whakaaro i roto i a ia, ahakoa kore e hinga i aia a Ingarangi i te moana, engar'i hei te riri kite tua-whe-nua ka hinga i a ia a Ingarangi.

Katahi ia ka whakatipu i taua whakaavo ona, kotalii tekau rga tau i muri iho o te pakanga kua tuhia i runga ake nei, ka mohio a Neporiana kua tino pakari tona whakaaro mo te whakatete k:a Ingarangi, ctira i roto i taua tekau tau kua tuhia ake nei, te inahi a Neporiana be amio i tona taua, me tona cahuri hoki kite whikap ikari i tona taua me ona pa tuwafcawata katoa, mohio raw a ia kua rite kacoa nga mea ki runga ki ta tona whakaaro i hiahia ai ia mo te whawhai kia Ingurangi. Katahi ano ka huakina e in tona whakaaro riri kia Ingarangi, katahi ka whawhaitia e ia, ka hinga a Wiwi i roto i taua pakanga, mau herehere atu hoki ia ite taua a Ingarangi j raro i te whakahaere a te Tiuka o Werengitana, (Duke of Wellington) ka aranga tena Parekura ko Waataru (Waterloo). Ka rohea atu i kona te mana toa o Wiwi kite riri, ka tu no Tngarangi te mana toa kite riri, mai i taua \va tae noa mui ki tenei ra. Otira whanoiti ano a Ingarangi ka raruraru, mehemea kaore a Purutia i tere mai mete taua whakapiki ia Ingarangi, "kua pari te ihu" i mahara hoki a Neporiana he taua whakapiki taua taua i a ia i te mea i haere mai a Purutia me tona taua i raro ite Haki o Wiwi, no te taenga mai kite paenga ote pakanga, katahi ano a Neporiana ka mohio, e he kai kari tonu ia i ona kauae tenei, koia te take i hinga ai a Wiwi, a, i tu ai hoki a Ingarangi.