TAUPARI, WAIKATO.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 5, 5 February 1862, Page 8

TAUPARI, WAIKATO.

Tihema 16, 1861. Waata Kukutai (Ngatitipa): Whakarongo mai e Waikato, e Kawana hoki. He timatanga korero tenei naku kia koutou inaianei, kia tirohia nga tikanga erua; ko taku whaka&ro i rolo i nga tau erua be pokenga no tenei when'ia; ka pula taku wbakaaro i roto i nga tau erua, he pokenga no lenei whenua; ka puta tabu whakaaro,.me pebea e puta ai be pa! ki lenei whenua. Rere ana le uiaramara o Waikato ki Taranaki, be atu; rere ana te maramara ole Pakeha ki Taranaki, he atu. Ko tenei. kua tae mai nei koutou ko le Kawana ki konei; he pai kia korero kouioii i lenei ra. He karahga kau ki a koutou: Haefe mai. Haere mai. Ko nga tikanga erua he pai. Na, me pelien e tupn ai he pai. Wbakaarahia ana e koutou ki a le Kawana ko le rori ko le kingi. Kiliai enei i lakahia e Te Kawana. Na mepehea e lupu ai le pai, me pehea e lupu ai ie kino? Ko lenei, he karanga kau teuei naku, le Kawana kia korero koulou teneira. Te Kawana: Tena koutou katoa; Kim hoki mai ahau ki lenei whenua kia kite i aku hoa tawfeito, a liei Kawana hoki mo nga iwi erua, mo le Maori mo le Pakeha. Kei kii koutou i Itaere mai ahau hei hoa mo nga Pakeha anake; a heiwhiui nga Maori mo to ratou mahi. Kaliore, i haere mai ahau hei hoa mo raua tahi i runga i te ngakau lika, kia tirohia he tikanga. Kua tonoa mai au ki konei, kua tukua mai hoki he ope nui ki au, hei lami i te whawhai, i le kino, a bei whakapumau i le lure, i le pai ; kite kore e oti i nga hoia e nobo nei, ka abei ano « au te tiki aiu kia matiamai. Otira, e nioliio ana ano au, me' korero and au a murf; ake nei, i te lika i te he raiiei oiakii wbakamaliinpa i aua ope, kahore kite Pakeha, kaliore kite Maori, engari kite aroaro ote Atua a tera Whakawa, te wahi e tu ai uu a muri ake nei. Na* no laku maharatanga ki tena, ka mohio pu koutou, ka wbakahaerea paitia e au nga mea kua mkua mai ki laku finga bei mabi i aku mahi, hei ; painga mo leiritoga ; e noho aha i raro ibb i au. Heoi ki&tatu ngar whakaaro o nga langata o Waikato, ko taku kupu tenei ki a raiou; ekore au e rere ki runga i a ratou, ekore ant e iba* ka- ite patu" tuatabi; me nobo ano ratou i roto i ie pai, i te rangimaHei Na, kua puia enei kupii aku kia koutou, rae korero au i konei mo nga riiea e tauiobetohtnei e kdutou ko. te Kawunatanga; me korero atu hoki aku rongo.

Ko te mea tuatabi, ko nga -taonga o ngu Pakeba i lahaetia. £ raohio ana koutou Uua kiia, me whakahoki mai tenei, ki le kore koutou e pai, kia whakaekea koptou. I runga i taku mana Kawana ekore au e mea kia peraiia, hei aha maku? Engari, ka. korero ano kia koutou i taku wbakaaro ake., Emobio ana ano koutou, kite tahae tetahi tangata i nga raea o telahi, ka whakalika te iwi katoa kite whiu ite tangata labae. Na, ka raea atu nei ahau kia koutou, he iwi ko* tahi te Pakeba te Maori, a kite mea abau kia whawhailia te iwi: kei a ia nga ttonga; ano ra pea ia me he mea nei e mea ana ahau, he iwi ke ia i a matou. Na, kahore au e whakaae ki tenei. Engari, kite mea ka mau telahi tangata, kei a ia nei etabi o nga taonga i lahaetia, ka kawea taua tangata kite aroaro ote Kai-whakawa, ahakoa no rolo i nga tau e rua te kau e haere ake nei te wa i hopukina ai, a kite kiiea he tiiliuti ia, ka pa te whiu ki a ia. £ kore au e ahui te mea, he tahae ranei ia, kahore ranei, ma te Kai-whakawa tena, ana ka hopukia. Na„ kua korerotia atu tenei e au kia koutou i runga i taku mana Kawana; kua mutu tera. Na, ka korero whakahoa atu nei au kia koutou mo runga i taua mea ano. Ki taku titiro he hapu kotabi te Maori no te iwi nui e noho nei k;i motu. Na, kite kiiea e te hapu, ma taua tangata kino ka pa ai te ingoa kino ki te : bapu katoa, ka mea ratou ki a ia, " Wbakahokia nga taonga i tahaelia, kei he matou katoa i a koe." Waiboki ka mea atu nei au kia koutou, kia tobe am koutou. k.i. le h.unga kei a ratou aua taonga kia wbakahokia. E matakilakiria ana koii' tou e nga whenua katoa, a e tarutiae ana ahau mo koutou, kaore au e pai, i le mea ko au te Kawana, kia kiiajboera atu iwi, "Ho iwi tahae te Maori." Pera ano hoki mete matua o nga tamariki erua, ana kite atu ia kua tango tetabi i nga; mea o telahi, ka mea ano ia, me whakaboki ; waiboki, ka titiro au kite murunga o Taranaki, ka mohio au, ekore rawa te Pakeba e whakahoa kite tangata Maori, engari kia wliakaritea ra ano e ratou to ratou he; ki au, me wbakarite. Tetahi hoki ko nga Rori, mebemea nei e mea ana koutou, hei pai moku nga rori, ana ka mabia. Engari ki taku wbakaaro, nja ena ano ka neke ai te ulu nio o koutou wlje-. nua, ara nga whenua e haere ai nga rori i runga; a ki teki koutou, era e mauuiaukau au i aku moni kite hanga huarahi i runga i te whenua o nga tangata e kino, ana ki aua huarahi, kia whakawhiwhia ratou ki nga rawa i mabia e qra atu tangata, heoiano he tino kuare rawa au kf ta koutou nei wbakaaro. Ki nga whenua Pakeha, kia homai ra

ano e ratou tetahi wabi o nga moni mo te mabinga o te buarabi, kalahi ka tabori te Kawanatanga ki le mabi| waiboki ka ngoikore ano ail ki le mahi rori i runga inga wbenua Maori, ahakoa ka (ono mai ano ratou ki au kia mabia, ki le kore ratou e bomai i tetahi wabi o nga moni. Kali ano te mea e utua e au anake, ko te mea kei mamao noa atu le putanga am o te rori, Engari lena, ebara boki i le mea, mo nga wbenua Maori anake le pai, erangi mo taua wabi mamao ano telalii wabi. Me wbakarite eau taku; kupu. G rongo aha au meake kangakiae Waataarunga ote puke ra (ka tohutohu aiu ki Pukeoiabmga). Na, ki le kore ia e banga i letabi aru kaala ki laua mabinga, ka ki au be nanakta rawa ia, ka male rlwa boki tiga wabine nrana e pikau mai nga kai, a mana ka wbauau kopa mai nga- tamariki, ma reira ka heke ai te lupu ole iwi, a ngaro noa ibo. Otira, e mea ana koia koutou be tino kuare au kia kawea inai aku hoia ki konei vrbawbai ai, kia bauga ai le huarabi? Kaore pea! lleoiano toku, he wbakaatu kau i tona lukunga ibo, ki le kore e mabia e ia le rori, a ka waibo mana ie wbakaaro. Ko taku pai kia kapi kaloa te wbenua i le kaaia i le boiho, i le kau, kia kile aiu ki nga tangaia • kakabu ana i le kakahu papai, kia rangatira liaere. Erangi, ekore rawa au e haere mai ki le kokoli i o ratou korokoro, ki le kore ratou e pai ki le pera. Ka pehea koia au a le ra whakawa, ana lakolo le rarangi lupapaku ki loku aroaro, a ka pataia mai au, " He aba lenei, nawai enei i paiu"? A kia ki aiu au, " Naku i paiu, mo to ratou kuare, kaore boki ratou i mohio ki nga mea i pai mo ratou" ? Tiiiro ki lena (ka tohutohu ki ie kaaia o waba ana i le kai). He par koia kia kouiou ma o koutou wahine e waha era mea? Ko nga tangaia e pai ana kia kohurutia o ratou wabine ki ie mahi, a e kino ana ki le hipi, me waibo ki a ratou a ! ratou nei wbakaaro. Tenei boki tetahi mea: kei ki kouiou ka whakaae au kia puritia kia uiurua raiiei nga tangaia haert», Pakeha ranei, Maori ranei; be be nui lenei. Ekore au e whawbai ki le iwi, engari kite hopukina eau te tangaia, ka wbiua. Na, ko le mea luaioru ko te kingi, me korero au ki (era. 1 rongo kouiou kite kupu o Waaia Kukntai, kua: wbakaae abatt ki ie kiiigi kite kara, me wtiakamarama au i lena kupu. Kite inea ka buihui elabi iwi, kia rua pea kia loru rane?, ki ie whukaiu i leiabi o; raiou rangatira, a ka buaina bei kingi, ka wbakatu boki i letabi kara mo ratou, ka ki

au, be mahi kuare, kia ahaira atu, ka whnkaaro kau au be mahi kuare, ten poa e puia ake he kino i roio; .kaore aa e whawbai aiu ki a ratou, erangi kia puta ra am> tana kino. Kia mabara hoki kotitou ku:i wliakaurua heiia etabi aiu moa ki u-nei mahi kingi. Inaboki e rongo ana au e nru an:t ki nga Runanga nga tangaia i mum uei i nga taonga ote Pakeba; ki an, kaua komou e whakahoa ki ena tangaia hai-a. Mehentea ko au le kingi, kaore aa e whukalioa kl te hunga kino. A e rongo ana hoki au e \\hakaboa ana ano nga Kai-whakawa Maori e tango i)pi i nga utu iau o te Kawanaianga ki aua tangaia; ki taku whakaaro, l:e he rawa tenei, ko te tangata e utua ana h*i laami i te tahae, ka anga ka wbakahoa ki aua tahae. Waihoki e rongo ana au, kei te mailt tikanga te kingi bei puru i nga buarahi kite langa>a haere. Gbe ana lenoi. a kite uiau ia, ka whakawakia ia, ka wbiim pmi ano roe te tangaia noa. Tap a hoki le puhet eau? Kei pohebe mai koutou ki laku kupv. E pai jna boki kia whakahokia le langaia. ana haere noa ki runga ki le wliouua o tetahi tangaia, engariko le buarahi kuaiakoio hei bacrenga mo te tokomaha, ekore rawa « lika kia purua. Kei ki koutou ka wbawhaiau kia koutou kaioa mo tenei mea; kahore b# whakaaro ki au. Ma le Tioo Kai-whakawa ena mea e whakawa, ma o koutou llunanga ratiei, ana ka whakaturia. E korero wbakahoa ana au kia koulo i. Na, lie lini nga raru i uru ai to koutou kingi, a lie tini nga tangata e kino ana ki a ia; beoi, e mea ana ahau me whakarere, me rapu mai ho ingoa ke, katabi au ka mahi tahi me nga rangatira o nga takiwa kite whakapuinau i te lure, i le pai, ki ie molu nei.Ki tekore ratou e pai ki au bei boa mo ratou, beoi, me mahi ke atu ratou, ka taca e au te aha? Koiahi atu tenei mea ka korero nei an, ko te whenua. • E rongo ana au e tuahae ana nga tangata ki au, e ki ana, ka bokona e au le whenua kite hunga ili, ako te wbenua o elabi aiu ka tangobia uiaoriiia e an. Na, kia mobij pu koutou, kaore au e pehei, engari kia moliioiia nga whakaaro ole kaloa, katabi ka riro le wheima. Ekore au e lono tangaia ki tenei wahi Ki lend wabu.ki tewbakararu i a kculou, kite lobe atu ki o koutou wbenua kia bokoiia, IJe .laugata kino ano au, mehemea ka per a au, a he kino rawa hoki mehemea ka pera au ki Waikalo. No te mea boki, kua lono au kite whenua i a koutou, heoiano, kua riro tonu mai. Ehara iane i au i lono ki le whenua e tu nei tenei kaingi Mibinare, a kaore ianei i hoinai e koultu IE liar a ianei iau i tono atu kia koutou m

te kainga o Te Abiwera, a kaore ianei i homai e koutou7 A, tie era aiu wahi hold* Na, kua maba neiaku kupupakeke mo kouum. Otira, hei konei au mea atu ai, he loruioru nga. iwi e pera me koutou -te ngawuri kite tukq noa ite whenua mo pga kura, a e ki ana hoki nga iwi katoa i pal tena mabi a koutou. Me korero atu e au i konei taku tikanga mo koutou, mo a uiuri ake nei. No te mea kabore ano kia wliakabaerea noa be rilenga i rolo i a koulou bei wbakapumau i te ture, i te f>ai. te abei ai au te mea, kabore koutou i hapa i nga pai mo koutou. Kua kite atu pea koutou e mabi ana nga Pakeba i nga ture i nga Ukaoga ma ratou, a i utua boki nga tangata nana i mabi: tena ko te tangata Maori he mea waibo noa ibo kia mabi i ana mabi, a ko. te bunga i liauga ture. kaore i utua tikatia. £ kore au e mea e bara kore ana au i runga i tenei mea. Te abu ki mua taku titiro i toku noboanga ki konei imua, le kite boki au i nga mea e tupu ake i roto i te. nekenga. baeretanga o te niolu nei Heoi e mea ana abau inaianei ko nga wahi o te motu nei i puputu ai te nobo o te tangata, me roberobe kia bia ranei nga [takiwa, a, me wbakatu he Runanga, hpi I hanga ture mo ana takiwa. Ma aua Ranunga le whakaaro mo nga buarahi kia mabia, niana e wbakariie te wahi o nga inoni c uiua e te iwi; mana e titiro nga lake wbemia me nga robe, mana e ki be tika rauei kia bokona, a kite tika; mawai e hoko; mana e mea kia tuhera ranei le boko waipiro, a kite tubera kia pehea nga ritenga mo le hokonga. Ara, ma aua Runanga e mabi i nga ture katoa iuo ratou ake: ka oti, ka lukua mai ki au, kua wbakaaetia e au, beoiano, ka mana ki runga k> te Pakeba ki te Maori. Ka wbakaturia auo boki be Kaiwiiakawa Maori, me etahi tangata i raro ibo i a ratou, hei wbakahaere i nga ture; ka whai' utu katoa enei tangata, bei te tabi o nga ra o te marama puta ai nga raoni ma ratou, pera ano mete Pakeba. Na, ma konei koutou kite ai, ko taku pebi mo te kino, he wliakatu i te pai, ebara i te mea ma te kaha e pehi* ( Kotabi te mea i mabue, kabore i korerolia e au.' Ka wbakanohoia be Rata ki nga takiwa katoa; a ka wbakaritea hoki be rnoni bei utu i etahi Minita Maori kia toru, i etahi kai whakaako kura boki; ako nga hapu e wbakaae kia motubake he wahi whenua hei oranga mo tetahi Minita mo e rapu he Minita mona. KoiabMioki te mea kino ole wa kua pahemo ake nei, ko Ui kore mabi ma o koutou rangatira taitamariki i akona

paiiia pe* M nga kur&; .ko tenei, ka wlwkaiuberalia.neieau heiJkangamabi mo ratou, mabi Mtaita*. Kai-wbakawa* Rata, aba» aba, ka laeae terabgalira tailamqriki letabi 0 euei mea, ka mabue lie. mahi ringarioga \ runga i le wbeoua* lemabio te langala noa» engari kawbakat#pu. rangatira. t k»i kpiUP« ; kalM)ceau \ baeremaj kite toamiki te r pam, i a Ipirtou. I baere mai. ana ra teiawki te patu i a kouiou atawi * : . Ileofeno, Kua mulm tatoij mebemea. b* luabkiptiM ftp tetabio JwitfQjyTma afc* «tea kua kovennuMjei, ka utua e au< JUubaoa (Ngatitipa). toruV nga mea a TeKawana, etpni jpgamea kia wbakaaw mai. *. vbakaaro Ipku aroaro.; wifeo \e Palwha nei kia \ybaki, abakoa. be niaa wbakaraaiubake i loku ugakau, waibo kia wbaki ana, no te wea kua puta te pai. Kia ata whar kaaro, dq te mea ko te pai, ko te pai; 1 baere mai ia i lawabi, qa Te Atua 1a 1 baere mai ai, naTeKu'mi. Na, tenei.ano tetabi kupu pai, kuaroobio tatou kite Karaipiture ; tiilro mai kouum,'Jkote pai v ko te pai, kia ahatiate kioo; raakouiou tena-e tUiro; me wbakatakoW ije pai, muri ihq> Jta wbakaaro kite kino. takoto lajna: pia tatou e rere ki. runga: na, ekdre abaa e mate i a koutou, ma Te Alua ah&u ka mate ai. Kia inarama mai tenei, kia marama; wbakatika mai, korero. I Ki hiring (Taioui/;; Haere trial ete pai. Ijfaere wai*. Haere inai ete Kajnaoa te roatua ote pai. Haere mai i rupga i le qroha, ite wbakapono; Kavea mai nga kupu p te pai. Kaua e waiho kia roa ie talma. Karak? Tomo (Ngaiipou); Haere mat i rupga i te pai, i rupga i learoba: kaorebe korerp, be pai spake te korero. , Arama Karaka (Ngaiibine); Haere mail, .baere mai. Kawea mai lo aroba, tenei ano te tiakiua nei* ano i warewarea 0 mua* Te Herewini Haere mai, pai mai kino mai, kapai le korero. £ki ana to korero ko koe bei Kavana mo .enei iwi eraa, te Pakeba te Maori. Ki tokii AKbakaaro me wbakawa marire nga laojiga. i riro ki Tarapaki; Ko pga mea i raro X nga mea e toru e maba noa atu. Na, jne be mea ka kite koe naku te bara, wbakawjakia au; ka kite koe nan te bara na te Cakeba, beoiano ka wohja koenakoutoute bara. Tetabira, ka kite koe niiaku e kokoti telabi e baere ana ite rori, pqiku te be; na ie Pakeba i patu tetabi be. ;fy Dga m mfhafca-wa 9a mo pga taonga

i j)ol6 ki Taranaki; kite mea ka kite koe naku te hara, wbakawakia au: nan te be, na iePiikeha.a e mohio taua na te Pakeha. . Waikato (Ngatilipa) : Haere mai e Tei Kawana i runga i te aroha i le atawbai-o Te Atua. Haere mai, borahia o kabu ki au; no runga i te aroba tenei kupu e koreroliu nei e abau; kabore au e litiro kite niaha a 0 taoa korero, me buibui katoa, ko te pai ko te pa>; Tipene (Ngalimahuta): Takn e korero nei ko te kingi, ko te kara, ko nga taonga. Imua, ko koe .ano te Kawana o tenei motu; ko aii f i a koeau. Na, oga mea i bomai e koe i taua takiwa, ko nga Kai wbakawa; i muri i a koe kaputa taku whakaaro kia wbakaturia be kingi maku, hei pum i taka toto, hei pebi i nga kino o te wbeniia, her wbakakahore i te whawbai. Ka rua lau kabore ario kia makere noa taku korero; 6 nobo ana nga kai wbakawa e korerotia neiekoe, e boko ana te langata i te wheiiua, ta'ka noa j te motu nei. Ka wbakaaro au, ka riro tenei wbenua: ka kite abau i nga wbeifua kua riro, kua kapi i te kau i. te hoibo, i te hipi, ka mabi nga tang:ila kite i te wbenua mo te kau mo te aba. Kalabi au ka mea kia puritia te wbenua; naku i timata; na, ka uru mai era atu, era atu. Kua kite atu au e whawbai aua te tuakana kite teina, na ka wbakaritea tetabi la nga la hei wbakakahore i te whawbai, hei puru i le 1010. Ka hokona be wbenua ki Taranaki. Ka rongo au, kabore i bokona likalia ; rokobanga atu e lupu ano te raru i ruhga i tenei mea. Ka rua aku i unanga ki le kimi i taua tikanga; i roto ite kiuiibanga ka rongo au kua pau a Taranaki. Muri ibo kua puta mai te rongo o Ngatiruanui, ka raru. i kbbei. Kibai au i mohio, teuei le Pakeha te whawbai ki Taranaki; no le rironga o nga Pakeha kite kaipuke, kalabi aii ka rongo. Ka, na te Pakeha tenei he; na reira au i mea ai he langata ke ia T be tangata ke abau. Ko te lake tenei o aku whakaaro, kua wehe au, kua wehe koe. E toru aku i mabi ai i muri i a koe, ko le wbakapono, ko te kingi, ko. te. Kara nei: kaore au i mohio he he; no te aranga, kalabi au ka mobio be he tenei. Ka inea aUau inaianei, Ata niabia. , Hepi tera, kua oti tera. tenei ano tetahi Alb te tori: no mua ano, nau i karanga, koia 1 puriiia ai e au. E hara hoki i'te mea; he tiki kai anake kite maara ote langata; puia noaite moiu nei, be wehi tenei. Ki Taranaki; no te tahinga o te rori, kalabi ka putd te pu repo kite pa. Ko te wehi tenei kei baere te kaaia ke, te kaata wehi. Mei i kore tena ngakau wehi kua oti

noa atu. - Kua oti tena. Na, ko au te kai wbakaiakoto p .te kingi. Ki anoau i rongo noa kua puma nga rori; ko le rorl nui o Waikalp kaore i .puru, ko le rori o Waipa kaore ano i puru, haere ana nga Pakeba me nga Maori; ko le ara ote Baki anake i puru'. A korua kupuko Potatau,. raau tonu; ko nga kupn o ; Potatau, kaua. e aba, kaua _ e aba,—kaua e. whawbai, kaua e riri ki le Pakeba,. kia alawhai ki le jPaketia. Ko Waikato e nobo ana i rung* i lenei kupu. Ko nga Runanga e pera ana nie o koutou. Ko eiabi e pai ana ko eiabi e kino una. Inaianei, beoiano le Hiea e lirohia uei ko te pai, be pumau i le pai. Maku e rere ki runga me pebea ? Ka rere koe ki runga me pebea I tnua be iwi ke he iwi ke; Taku, ki. le rere au ki lera pilo o te motu, ko au tena. Tirobia te be oto taua korero c korero nei i tenei ra. Te Kawana : Kite mea ekore e whakaae tetahi bapu ki ta koutou kingi, ka mau patu atu koulou ki a ralou? . Tipene: Kabore ano au i rongo noa i te wehi o tetabi iwi o roloo te motu nei. Te Kawana: Kia iitua nuilia mai ra ano tena patai sku ki a . koutou, ka mea tonu taku wbakaaro e kinoogia ana aku kupu mo te pai, e koiitou. Tipene: Ko taku uta ano tenei, kaore ano ou i mobio noa kei wabo. Kia rongo ano au, katabi au ka mea, he tangata ke. Engari, kaore au e wbakawebiwebi ia ratou. Te Kawana: Ki. te mea ka boko wbenua etabi bapu ki, a matou, ka mau patu atu koutou ki a ratou? Tipene: Kaore au e wbakaae; ko au kei te kingi me toku wbenua: katahi ou ka rere kite pupuri, kua tae mai boki tana pauoa ki au. Te Kawana: Kite mea ka liiabia boko tetabi tangata i tana wbenua,. a he wbenua taua wabi kiano i luku kite aroaro o te kingi, ka mau patu atu koutpu ki taua tu tangata? Tipene,: Kabore, be tangata ke tena ki au. Te Kawana: Otira, me be mea kua tnkua e ia tona whenua ki le aroaro o te kingi, 'a muringa ibo, ka tapgobia uiai ano ? Tipene: Ka kaiponu : i te wbenua ra, no le mea he maininga tana ki aii. Te Kawana: Ka pewbealia? ma te patu e pupuri? . Tipene: Kabore, ekore au e patu; engari ka kite mai i au e pupuru ana, ka rere iuai, j katabi ka paiu. " Te Kawana: Kahare, ekore a ia e pena. I Tipene; Ko au e wbakaaro aiia ki tooa

ttnihanga ki iiiu E rorigo koe.kei a« lera wberiua.kaua koe e boko. . \Te Kaw&na: Tena, he alia le riienga o teAa Iftipu aii? ; Tifcfene : Xua homai e le tangata iona 'Wberiiii, a ka mea, hoinai laka oriebne hei hoko mea maku, ka ngangat'e maua i Te KaWana: .Kabore he aha mai ki all o & korua korero: aria 6 kofua ko te tangata 6 meaattaana i tana whenuaklatukuakia koe. 1 Tipefte:Kaua koe e wHakaaro ki au kite tangata, engari kite kupu. T6 Kawana: Me he mea, hekai mahi koe naku, epai ranei koe. kia mau tonu takii pupori i a koe, abakoa koe oke kite baere fce atii i air? Tipene: Ki an, ka tika taku kii atu; e batti i aii i kii atu kia haere atu aa hei iangatamana; nana ano i haere mai. IVKawaua : Ka pebea au likanga kite tarigata e "mea ana i tana wbenua kia hokona «ia ? Tipene: E pupuruapa au mona ano, ekore e tukua kia boko i tona wbenua engari ekofe au e rere ki runga, palu ai. Kabore au epena mekouiou -te Pakeha, Kaiponu ana te Rangitake i te .wbenua oTe Teira, pupuri, pupuri noa ; baere ana koutou ka patu. Taku korero e korero atu nei, e Te Kawana, ko Ngatiriia•nui; kua rongo taiou ki to be o Ngatiruanui, e puru nei i te rori ki nga Pakeba. Ki 16 nea ka kiia naku te take, kia lae alu au ki toku wliare ka wbakaarobia. leiia. Katabi au ka rongo, kua mate a Te Pibopa; maku tena e kii atu, Tukua nga Pakehakia baere.. ] Te Kawana: Tena, me. pebea nga taonga i t&baetia, nga kau me nga boibo?: . Tipene: Taku iiigoa mo tena, he tautaraf kahoro. *X?e Kawana: Ha! me aba .te whenua a te Takeba kua noboia e te tangata: Maori ? HUJjpene: Kabore ranei he wahi o te Maori tWailara kua noboia e te Pakeha? >»Te Kawana-: Kb teheawfremialau e patai mai na? Ko le wbenua i whawhaitiara? •' .;. E palaiana ahau, . kabore be %bemia Maori 1 Waitaria, kua notioia e te Pakeha?. Kawana : Ko tehea whenua temeiuga na e koe? Wajtara.. / Te Kawana : Me . be mea,. ko te whenua i tautofretia ra tail e mea ; tukua ake nei te liroiicobia ai nga ritenga o iaua wabi. Tipene : Ae, ka pai tena, ka penatia hoki tena.

teKawana: Kahore he lake ttia tataa fe tautoibbe ai taua mo Tataratiflakth N&fcu anolera whenua. Tipene: Me whakawa te tangata e taogo ana| kole uiea .pai tcna mo nga wh'enua e totohe irhtk, m6wakawa. . Te Kawana: Ki nga tikahgti bbfi, tiia : nga.Runanganga mea pera e whakawa. Tipene : Me be mea lie wafcji tote Maori i Waitara kua noboia e te Pakeba y me mahi; me be wabi to te Pakeba kuanohoia e te Maori, me mahi ano hok : . t rorigb atiau i le kupu nei ka tonoa lie boia kite rori; to te \velii tera; whakawatea. TeKawana: Kia ala mobio pu koe, kite mea ka.mau tonu te korero whakatara, me te Whrikafete tonu b te tiuhga enoho a'iia i te akau ki taua wabi whenua, ka ttiikafroboia .he hoia ki reira. Tipene : Mo te. mau .tonu b to ratou likangia, he? Na, ka iloki ake anotaku kupu ki nga taonga ra; be taonga le taonga. her tangata le tangala, be mate te mate. Mdhfenifa ma te Runanga tera e wbakaoti, e pai aha. : TeKawana: Ekore fakukupii e kiiil porioiia atu ejiu. Na, laku wbakaaro, ki ic mea ekore nga Hbibb me tigakau e lukua mdi n ki tiiku int)bio ekore taku bgakau e lata. Me ata ibaftT eahau, me tii, iiia reira ka hiatauVia ai idkii tikartga e diiau, kia pewlieatia raftfci. Tipene: Kabbr6 bbki ab i tab ki ie tii*ot?rdf ki aiia tabtiga ih&iaiaei; ki tfe" tlH>iii*p' 9 kite penei, Ka pai hlriei te tarrgaia r tango iatis taonga, ka aharariei. 1% Ra Wariu: ktt t£ kbpu tSnei e riioliibiia abi efahau; ki tie meaka riiairiau te hurigai a rslfott ngsi tabbjga i iaiiaetfa, ka Wb'dkasVakia $Fa. E kbrtfrotia tilai aina ki du, e hbbb' vVhakUtamnrafri aiia riga iabae ki ktfu 'ffig iigtt boibo i a raiou. Trpeire : Me be tries kei;ie tiftoto-iHatf& nga tadrtga, ka pai, me ttbaktfiiofci.. TeKavfana: E tab ana aliaii ki rfrTra, a ata whakawakia abb e abtfti. i Ekore taku mahi e aurakrna fe ahau. Ttyene: Ae.ra, kei atr pea tetiihi wahi o aua (aooga; mehemea kei te takoio etalii tf aua kau, h'oiho, aba, ker act aho tetahi wafii. Ko nga mea i mahue koisi tau e kii na? Te Khwana : E tttbliio dke ana abaii/ i risre ke atia te liiabj a: Ngatiruaaffi i tb atu. I fii ratou nga Wahtitt liiis nfifa' Tamdnfci: I tabuna v hjga Whare'6 a i muru taoriga ratou. Kdhbre ahb i ata rapurapua e aliau ana likabga: otira, ki taku i rongo ai, ntelrernea noku era HuangaWkb' a kbubji hiiaiiga bbki era ; a '"hi baeife. tpUii fci nga tangata' Ngatiruanui, ka 4ko a'tuiii^ti

i a ratou kia tukua mai nga laonga i a ratou, me taiahi wbenua ano hoki rao to ratou be. A, kei te otinga o enei mea i a ratou, h«i reira ralou ka mea mai ai, " Kua taiu nfei enei mea, me noho pai latou, ake nei, no be mea kua tukua mai nga ulu mo to matdu be." He mea kau atu taku i ngatikanga o taku mahi e ma hi ai, mehemea lie pera abjiii me ratou. Olira, kiano ahau i rupurapti i laua he. Oku e noho mamao atu ana i era wabi ole ao nei, tae ake ana nga rong6 o Ngaliruanui, a puhare anaabau ki nga kino i mabia nei e le langata Maori. Na, ka mau a Tipene ki tana Taiaha, ka whakalakolo ki nga waewae ole Kawana; a ka mea, Rere: Eki ana koe, kabore he take, e ki* ana au he take. E mulu iho ranei ite arero o taku patu ? Ara. he wbakaaro iho lenei, kua tae iho pea kite pito le whakaoraora o taku patu. Te Kawana: Kahore aku pai kia wbai korero ahau mo nga be o era rangi. Tipene: No.laua takiwa to taua korero. Te Kawana: Kahore aku pai kia kupu atu ahau mo tena bei lakenga ake mo te mahi be. No te mea ka kupu koi kino aku kupu' mo nga wabine me nga tamariki i kohurutia. Tipene: Ae, engari tena, ekore ano hoki e wbaia, me i kii koe; kua kii ano hoki au kia pera. Te Kawana: He mea kau atu taku i aku e ako atu ai. Tipene: Na ka tika tena; e pena ana ano taku wbakaaro inaianei. Kua mutu to paiai? Te Kawana: Ae. 1 Tipene: A, maku teiieit>atai, e kino ana i a koe taku kingi? Te Kawana: Hei aba tena kingi maku? Oiira e mea ake ana ahau, he mea tena bei he tona mutunga. Ki le ui mai koe i taku wbakaaro, te wbakaaro oku o to taua whakahoaianga ki a taua, ka penei atu taku kii, " Whakamutua tern mahi kingi;" no le mea, ka lae ano tena kite kabore i nga ritenga o aku likanga ka mahi nei, a ka memeha noa. Otira, ka mea atu ahao, " Whakamutua." Ko oku mabara e mea ana ko te buarabi atu tena ki lewbawhai, kite wbakabeke toto. Tipene: Rere! Mehemea e kii ana koeko le ara atu tenei mo le he amua, ki au tena he: ka tika tena. Kua rongo koe i tona ti» kangai wbakaarabia ai: kite puta mai tena, kei au tena he. Engari tena, ma o tikanga ka kore ai; ka pai tena. E kii ana koe, bei ana mau tena ? Ko au e mea ana, bei mea maku. Na, te take i kii ai au, hei mea maku, kua kite au i tona pai, kua tabarabara nga whawhai ole Maori ki a ratou i roto i enei ■tau. Koia au ka mea, ki .te puta mai

be be ki muri, naku tena he. A, wliakarongo, i noho pupu taua imua, ko to taua tikanga be tikanga koiahi, a kahore i mutu te mahi o tcnei* motu; i mabi tahi taua, i korero labi taua i taua takiwa ki nga he o tenei motu, a, tae noa mai kite webenga e korerotia nei. Katahi au ka kite i te pai. Inaianei, i roio i te tikanga e korero nei au, be maba nga kino, a mutu noa, koia au ka mea," hei mea maku." Na, "E tino kino ana koia koe ki taku kingi ?" Mebemea ka whakaae koe i runga i taku patai, ka mahi marire au i runga t tena, no te mea, ehara i au te tino take; tena ko koe, kei a koe te lino tikanga o tau: Na, ka patai atu nei au, "E tino kino ana koe ki laku kittgl?" kia kii mai koe, kahore, ka pai ranei. Te Kawana: Mehemea ka ui mai koe ki au, hei boa aroha, ka kii atu au, "Ki taku whakaaro, he mea kino rawa tenei." Tipene: E kii atu nei, kabore iau te tika? nga; engari ko te utu mo taku patai e takota ana i a koe. He patai tenei naku kia puta te kupu whakahe, aba ranei; ka whakahe koia koe, mete riri? Engari, waiho kia tu; ka nga mea hoki ena hei turaki, ko te waiho noa ibo. Te Kawana: E mea ana ahau, ko nga Rangaiira me o ratou hapu ake, me haere mai raiou, me o ratou runanga ki au: ma reira ratou ka mabi tahi ai ki au. Tipene: Waiho tena, me hari e au. Kaore au e haere kite likarokaro i nga; iwi; ki le lae mai te langata ki au, ekore au.e mea kia noho atu. Tenei taku tikaro, kite haere mai tetahi iwi ki au, ka mea atu au K tenei te tikanga kei au; he mea pai, nana ano i haere mai. Kua tae mai ki au. nga reta a Hauraki, na, kua utua e au ona reta s no Tauranga he reta ano, kua utua e au tona reta : Ahuriri he reta ano, a kua utua eau tona reta. Na, kua tae mai te tamana ki au, no Hauraki £lO, no Tauranga £l3, neke aiu Ahuriri, neke atu Porangaliau, neke atu Te Wairoa, neke atu Wairarapa, nona ano. le tikanga. Engari no Hereiaonga kua tae mai te tainaua ki au £3oo* Ko. nui, he reta to roira ki au Engari te Rangitaake, nanai tiki mai lakukara hei tiaki i tona whenua: na e noho nei i Waikato. Ko Ngapuhi, kahore au i mohio ki tena; engari koiahi tangata no te Karawa kua tae mai ki au, be huanga noku. Engari pea, ki tenei lakiwa* te mea kua noho latou ki runga i le pai, ka webe pea, ka huihui ranei pea. Ko te pai mete aroha me hono, e oti tena iaaianei; koiaau e kii atu nei, me ata mahi mai nga mea kua korerotia nei e koe. He-

ojanangaroea etakoto pourl ajR kptfckiogi,; ko tau,|tp ie wbakalcpiab Te, Ma pga r rimai)ga.e Uibitubj aJka kiau ngja iikanga e paingia ana e ratou nga tune: a, kite: mea ka a,iu meae abau., ka tau aiio era beituiq ma te Pakefaa te. Maori. Tipene: Heoi ano, kua puta te kupu : waiho au kia mahi. Heoiano le korero ujaianei. Te Kawapp : £ mobio ranei koe ki ta laku hialiia e rapu nei? Tenei, kia tau ki a kbju? tou ki riga riinauga, mete iwi, me nga rangatira katoa te noha pat: kianoboia kou* tou nga Jlilmita me nga tangata uioliio kj oga main katoa a te Pakeba: kia. tau ai ano hoki te aha whenua ate Maori kite mah paamu, kiahua ai te kau, te hotbo, te hipi, kia whai taouga ai te lokomaha. £ hiaUia ana abau ki nga taringa bei wbakarongo mea maka, ki nga kanobi bei liiiio mea maku, ki nga ringaringa hei mahi i aku mabi, i nga walii ka&oa o te whenua nei. £ hiabia ana a,u kia kaua e mabaraiia nga mea kua pahure, me ona aha me ouaaba, a kia limataria bouiia ano.