He Haerenga.
No etahi Apiha o te 58 ki etahi Moutere i wahake o Whakatane me era atu wahi i reira, ko nga whenua rongo nui era, rongo matakue, noho ai te Tuatara; me etahi korero kite ahua o /cue; men ote kararehc makii, me clulii knpu whakahaere ki ngn men nguki ngoki. (So to " Xiu Tireni," Apcrira 21.) No te kiU'iiga o o malou langata i a man e hoptt ana i te ugarar.i, ka m:u'a raton, ka liapaim:u kittta, a, kahakitia ana kite waka tc htia o te Titi, me nga pi hoki hei kai. I'nto rawa maua te uta kite waka. ka tali, ka po. I whai kmnmiuuri i reira, olna, ite ihu 'J'e huercnga ite Bra kino itc ata, ine te hupiig.i rua kite niottt ra, na reira i ngenge ai i tc hokinga, parangia tioalia nga lungat i, ko nga ho ■■ ite ringa. Ka pitta te tta i konei, ka pouri inaii:'. kite wai wlr.ikaniahaua kiliai i riro mai; ko te ntea, heoi net to maua puurilanga, ka'iorc i manakonako lcitera tu kai i te haercu.'a mai i Akarana hoki noa, heoi ra ano, ko te mcalanga itc waka ra. Me lie met, i whai waipiro, ekorc evnoe waive nga tangata, a taka rawa ake ki tt- tckau u nga haora, ka it Me ake ka takiri te ao ka tt maua ; lie mca ala. uruiuii pitta ai i ngatini toka kohattt i te ivahapu ote niva o Whakatauc. l'a noa te ngenge ki a uiatou, no reira, ka hipokiki iigahiiiigaliuu -a, ivharoro tontt alu, tangi ana tc ihu. Kei te ono pea o nga haova i te ata ka whakaohoa o te hvi ra. kotahi pea ran i te laeiiga am. Kakania tonu tc tu ki rtinga, ka whakjmta ki waho o maua mala kia kitea te mca i atielia mai ra. K hnere ana alio nga kaiiohi, ki kitea atu e rere ana te tane, te wahinc, te tamariki, kiliai i man ki raro. Ka mea mao kua porangitia, kua ngawha ra nei te whenua i tc ru, a, c rere ana kei taupaki ki a ratoti a torengi whakarcrc iho. Te inea i oho ai tana iwi, kua rongo te tini ki to nialou h.tcrenga ki to liiotu, ka ivhanga nei te put nga, a torcnga uua le ra, mca ;ti e ralou kua horoinia maua ete tigarara. I rere mai taua iwi ki tu tti i to inaiu hua i niahue
nei, kite ivli i]:h.)ll : .;ij hoki i to mat v.i korerj. Kilo lio.i r:ito:i i le [xiiiL.l.n c tn r.n.i i l»j la:a.i ci (o wli:i'o, here r.nva. Ka uakiiii ic ta;au e lelahi o I'ii'.ou, te pck.-nga mai o te V;:.it::ra lakoto ana i waho. Te uiiuu.-.'a i oho ai le ini, t:tn;»i ana le nyongoro, ka in, k.i r.: e. Kiliai i roa l;a hokia mai e rattm, a, uiiakakitea ana te rarala o ana kawe io. lie M..ki teialii o nga kai nnho o Wlir= Tcitane. Na Ictahi o nga i'akeha orokoiiokii o Niu Tireni nci. lie Uuii loliiiii;;'. ivr.'. !:i to uliakal.m i te nialii o te tangaia, i te inahi hoki o te kararche, Na, lierca ana e iev.«:ii te liiore oleta'ii o nga kavwao mimii, I'.-tiki u l:.;:i inea atii tai!gataii-.:a, kawe i ;ua ami kite iako in. Alio te IMHC i te liiolian ; i ii ! I '..;:. Ie tera i (e (alia wliakawalio o li> ngarara n, 1.0-jiiko, jiiko, kopiko, ara, i tiwhiti, i lav. i.ili ka '.a'.:'. kite mini. Kiliai ano pea te maki i ki •• i te ngaiaia pcna i lima atu, iua'ioki te l.alm.'i. Me ic tainariki c wliakanmtauialaii nei te t injaiungo i te mea niaiia, te n:a':i o te li.iko ra, lovo atu ana te peke kite ngirara, pa kail ami ka tutu n.'a lira o teuei wlukaturia ana te hiawcro ki riingi, lalniri mai ana te an>aio ki In It iko ra, wliete ng< k .in lio:e lie kainnkuiiio horo lie alia. liianiala! ka pvl.ea mai tana rakau e le liako ra, piki loon iilu, iiolici mai ana i runga ti/otiro kau ana, man ana io welii. lie liako inaia tera; I.ua roa te mek.:mi'ka e m hi ana i tana hop-.-, i tana uU'r.iga i nolio ki le ]iukc inaniuvao, i u-'iakatakoiohia ia i reira e nga lamariki, i whakaakoni kite whawhai atu ki nga tangata auga kite wli i]■::•.tutu i a ia. Kkore e ora nga km i o Wliakalanc i a ia te laliu atu ; ko te pai o nga ta:uariki o ki taua liako, mii itti ; nui hoki te welii. lincinga mai k a matoii lie kuri kai ki tc mea reka, no Kona ka tukua lie k.iiki tee lnatongao le tuat.ira ra, telalii kai i ti.i'i rekaina e ia. Kiliai i uliaka irn ki tana kai ivk.i ka lako'.o ra, i te welii ona kite ngaiaia ra lei male. I titiro whakakeko atu ki le kai mete lamariki e tiiiro nci i nga kai pai e lako'.o inor.iona m,;i ana i te whale liuko. ICwlia ]>e '. n:;i mi'.e'-i i pahtire, ka tuku nga kanio o te ng.rarr. ra ' ; ' raro ; i reira ka rere iho le h .!;o ka. loro atu ki nga kai ra, ka man haere ana, h ilwro torn te piki ki tana rakau kai ai, kuu-ltLtcv.-In-U- ai. ICntalii pea haora i pakure, ka haere nuiori :i liako i Le talia o tc ngarara, liore he Wci.i, horc he aha. Kiliai ia i peke ki runga ki le ngiraia, i a mana i reira. lvua man nga tuatna i a nn'ou, otira,' mc peheaeriro atu ai ki Ak.iraua? Kaliure lie lanjjatii Maori i wh'kaae kite man ; kiliai i inaiiaku mai kite tupeka kite nioiii ra nei, kiliai ano lioki i arolia maori mat, in;i liuki te inauria. Ekore ano hoki e ntaina ki nua kaipuke Maori, a, wlinkarerea atu ana ki Wliakataue, ma te puke l'akelia e ula mai. I tino arolia maiia i te wliakatik mai i Wliakatane. I hiahia katoa in.iua kia no'.io i reira, kolahi atu ra ; olii i, kiliai i taea, mi te iiic.ii ka lata, ka paliure te maraina kotahi i whakaritea liei haeienga nui mauiu, a, he rai te takii'.'ii li i atu. lie I!) <> una r:i 0 Tiliciiia ka hoea atu mana k-i ivhakawhiii i le awa •> \Vhakalanc. Ka r.iutu to iu.-imiu poropoKi.'iki, kia Te I'lirimn ran.; ko !o lei.ia ka mllii am kite kaiugi, ka k-ike i te .>.;e io.i a ako'o i Wliakatane, haere atu t-.t i'e -Mataia. 1 kiie mana i te ka v. !i:r,o, l.a p.va kiuta, i le peipeinga o te kalrare he hum ke, i kitea e matuu. Ko nt; i piipu kaiua i mkfiliaiiiia e mana, malaii k.-.'.oa i to mao Ima, he toluuiga linro pupu ia. Tiiiro nun iiialou kite Korora whakairoiro.e iui kci nga one o Opi.liki haere atu ki Whf.'.atane, kaliore kau i kitea taua ma mi. V. nieiana. ke mea tango te | ipi ki to ngutu o ! ana iiianu, ka rere ki rim, a, tnki.a ana I te pipi i le ngutu, te lakangi ka man-uiigu t.: kola o te pipi ra, tiki iho e iv;a iiiauu ra.ikai kau. Kaliore he niahi mo matoii, no kona l.a titiro ki nga lak.iliaug'. wm o nga tangita, ki te one c haerea ra. No tc tirojiatiga l:i era l.a whakaaroa e lilaua, lie wa'ewae parara'.'.i lo i>g I tangaia Maori, i wha'iui. i pop ;!o, i koliapj mai ki roto ngi nia'.i'iatt. lC'<ure c lika le haere o te ivac I'akeha !:i te hikoinj :\ v.-.ie a te tangaia Maori, e nre ke ana hoki. K-i ngi hikni o te langata Maaii e hnlioro ana i to ;e I'akeha, e popoto ana hoki M.:e\v;'.e, i tc huwha, lucre ki le r.rianria. Ka mi i-iici mea te titiro e maioii, ka ivh:-!-:a ir->, ki le Inhitulii i li.M korer.i o to mao atu ki (e inotti Tuataia, nukoie ra nci e pii lie ko rero mo tc tangata .Maori. Kiliai i tik.i to tiihituhi i reira, e liner,' ana '. n!;i, no konci, ka korcrorero, k i uliakainiiiiv.'.lrua ki nja nica mo into i ie tuliiin! i. no le o!;ioki:iga, l:,i tuhia n_a inea raki o in ton pukapuka. 1 hiahia matoii kia laia euei kerero kite nupspa Mauri, kia kilca ai te tangaia Maori i te lis o anariienga ivhakauiaiaku ki tera tu ngaiaia kite Kaueao. I to inalou hokinga ki Akarana. ka uhakaaro kia tnliia etahi kup.i mo le aim i o tea i mea, <i te ngaiaia. Ko te potiaka me ngaraia i nialiue atu !;; .\liakilaiie, ctoru »m nga inea i putu ora in ii ki Xk.iuina. i :n leinale ctalii ; kortilii on. a, a, i nieiuga nga inn rar.ihi i ka u.; ; i !■■ a ou-roui. K mi a ana a Te Kerti te t:i-igita o >j :v ; lakotoranga o nga mea uii.iaro i liigarang i ■-
e mea ana in, ko Ilaluria Pvnalnta to ratou inuoa m'i te Tuatara. Ko te papa nui tenei o Pene Kuki. Kihai i malm »ga tuaiar i mku atu ki Ingarangi K mea a Tiwenapaki he nui tana rapu ki tc tautara, a, kihai i kitea ; tono noa kite tangata kia lioniai tctahi, nui noa nga utu i kaiangatia e ia kihai rawa i whin hi. Uoa nei e rapu ana ka hoalu tetahi e Hala Honiana, te talienga roai o tana ngarara no Te Taka, Mihinere o Tauranga. Te roroa o tenei tu ngarara kotahi te kau ma warn inihi; he men ano e rua te kau. Erua putu o tetahi i kitea e maua, ko te inea ia kihai i taea te hopu. Te porotaitakatanga ki nga peke e wha inihi, a, i te tvahi e topu ana, kot.ihi tc kau ma ono aunihi tc taimaha Rere ke ana te ahna o tana ngarara i peuei mc te Kamiriona kotingoiiiigo ana, he mea ano ka tua pakurakura, me era atu ahu.i. Ite kitcnga ai kite motu i karera te ahua, tiwha ana a rung.l o te tuara, kopurepure tonu. Ko tenei, e tua mangu ana te ahua, kei roto hoki tenei kei te pouaka. He wa unahi kau tana ngarara, i rarahi etahi, i rinki etahi, poka ke tc ahua. Ko nga mea i te tuara nonohi ana, ko nga mea o te laha ki raro, c nonolii ana, kite kauwae raro, ko nga mea ote puku i rarahi, i tua porotaitaka i raro atu, i rarirahi kite hiore. I tua till nga taha ote anganga ; ko tc rae i p.ipaktt, ko te ahua mai o nga mata i pai, i haua ia. Ko nga lira i haerc ake i te anganga, a, tae noa ki to poronga mai o te hiawero; kihai i pupuku ake ana tir3 i te kaki, i raro atu ote puku. Ko nga mea pupuku o te inatenga o te kaki i koma, he mea ano karera ana. Kihai i whanake ki riinga nga pupukutanga o te hiawero, i tua mangu era. Korokoro noa te kiri, whetvhengi tomi. Ite kauwae raro, he pulea nui, kihai au i kite i Ic pupuhitanga o taua putea. li wha nga waewac ko nga peke, me nga wan o miiri lakirima tonu, koikoi rawa nga malikuku. l'ararahi tonu te arero, svhanui ana, nui topu ana, ko te pito o te arero e takoto ke ana, ko te nuinga e piri ana ki nga kauwae. I tc kauwae raro, erua le kau ma waru o nga niho, porotaitaka ana, tara tonu. I. te kauwae runga erua te kau ma ono nga niho. Krua niho o te kauwae runga i mi nui, i kokiri ki waho. He awaawa kei nga tako i nga niho ole waha ite taha roto ;i te wahi e kati ai nga niho takoto ana i roto i taua awaawa ra nga niho koitara. Nunui tonu nga karu, whete ana ki waho, whai kamo rawa. Ko te ahua o nga kanohi i tua pango perame te tuara; Ko to karu o roto i pouri, a, ua anga te titiro kite inarama, mete mea tapahi te kiko roto kite maripi; e kamokamo ana. Koma tonu te kikokiko o te ngarara, ko te haunga e penei ana mete ngohi, nui ana te iwituararoa a, porotutuki rawa ake kei te toitoi ote hiawero. K oho noa ana te mauri o tenei tu ngarara; he mea ano ka hapainga ake te matenga kite a atu ite ngaro tau mai ki runga ki a ia. 15 ata rongo ana nga laringa. Ile mea ekore nei e hinamoe, oho noa, puare noa nga kamo ki le ngugurutanga iti nei. K pakaha ana ratou ki le oma, ahakoa whakatikalonu te pari le pa kohatu ra nei, ka taea e ratou te piki Marama tonu nga kanoho kite titiro, oiira, ekore c kamokamo ki te whakapakia nga karu ki tetahi tuca ekore nei e koi. Ko nga pukapuka e whakata ai te maiiawa, nunui tonu a puta ana ki roto ki tc puku. K pupiihi ake ana nga rata, mete tci, i le inea eta nei te maiiawa, ahakoa he hau toiuo mai, he hau pula atu ra nei. Poka ke ana te ta o tc manawa o taua ngarara ; i te ra e whiti ana i te omaomanga haerelanga 2d whakaaeauga ole mmian-a ito niineii kotahi; i te po, i te mea e moo ana ewaru whakiacanga, te kau ra nei. Kotahi ngarara i kopiroa ki le wai, otira, kahoro he aha, ka maea mai ngahau tonu. I a ia i le wai kahore kau he whakaaeauga rate mangai. Ite hopukanga ai o aua ngarara, ngunguru ana mete mea e .rharo nei, a, liilii ana mete tangi perera. Kahore he meatangao ratou kite ngau.engari, ka hopukia ka okeoke noa, ka tahurihuri mete mea, e nnga ana kite n!»au, ko te rakuraku i nga tara, nui alu. I panga atu eau he koala kite mangai o letahi, ngaua ana, poro pu. He roa lo ratou nohoanga pukutanga, otira, erua ano haora ka puta te para i telahi i muri mai ote kainga. E mea ana nga tangata Maori, . e k,ii ana aua ngarara, i te r.iu rakau, i te rimu, i te pipi, i te hua manu, me era atu mea. K kai ana ite riwai maoa, a roa noa, te oranga ina kai i tera mea. B horomia ana a ratou pi ngarara. Krua tc kau o nga tuatara ririki nei i te pouaka ; i mea nga Pokeha na ratou i tiaki, i ngaro haere aua mea ririki, i tenei ra, i tenei ra. Kahore he putanga mo aua mea; ko te mea ia, ko ni;a komata o nga hiore o nga mea ririki ra, i tu- | koto kite tiikere ote pouaka. K paini;iaana te wai e ralon. I oma atu itc pouaka telahi o nga ngarara, a, i n.a alu'ahi katoi, ka haere mai ki nga wahi inaknku i le laha o te poka wai ; kiano au i kite noa i to ratou inuuianga i te wai ; ko le motu c l.oho nei ratou he tmi ke nga ra, ekore e whai wai. Ua whiua kite wai, kakania tonu te kau kitita. li hou ana aua ngarara ki le wlieuua. Kua kite au i tet.dii e huke ana i te oneone o te pouaka, ki tc 2>*ke mua. Kihai ano i laea to whakawhahai ki a raua wliakjtigatara. E mea ana nga
tangnla Maori e. whak.iwbanau ana ratou i te hakari ; utira. kihai i kitea ki n«a inntii ra. I mau etalii mea nonolii uei, mete mea kalalii ano ka whanau j i ahua pai aua mea ririki «torn cwlin iuihi te roroa, ngawari tonu te kiri ; : koma to ahua, kahore to tiiara i whai tira. lifiara ratou i to hauwarea, ko te maia kei to o nga karn, te kino o te tinana, mete lini o nga tara o nga wae. He nui to ratou nine i roto i nga iva. K mea ana nga tangata, i te ra e whiti ana ka ahinaina ratou ;ko te po ka h.icre ki nga rua. Ki tc tahuna lie alii i te po ka haerc m»i i nga run, ka popo kite alii ahinaina ai. Ite wahi o inaliana ana, ka ngaliau ratou, i te wahi e 111:1tao ana ka pouroru 110 a ilio. Kihai i r.te te wcraivcra ote kiri mete hau o nga takiiv.i o te rangi. No te huaketanga o te koata kite korokoro, rahi ake te werawera o reira i nga hau o te rangi. E meinga ana he tini noa iho te Ngarara"; mils ai kite pito whakararo ote motu o Niu Titeni. Na te tangata Maori ano tenei no roto i nga korero tara, Kua kitea etalii o nga wheua o tenei tu Ngaraia ki Mau nga Kei i pahaki t;.ta atu i Akarana. E korerotia nna, kei Tnrawera tenei tu ngarara, kei roto kei te ana kohntu. I tohutohungia tetahi ana; i meinga ko te nolio.niga ia o tetahi ngarara nui. Ite rerenga otc ana o Mokau, e tohutohungii ana eiahi ana tuatara ; ko te inea ia, kiano, i kitea te tuatara kite liiawhenua e te Pahcha. Ko Unei.heoi ano nga nolioanga o cnei tu ng.irara i rangona, kei etalii moutere i Whakatane me era atu wahi o rcira, ki Hauraki hoki. Te mea i ngaro ai te tuatete ite tuawlienua na te kuhufeuliu, na te kuri maori, Takoto kau i te kuhukuhu te kai i te ngarara, eia whapuku katoa. Ite wahi o whai ngorongoro ana, kahore kau he tuatete. Ite motu riihi i waho ake o te wahapu o Whakatane, i Moutohora ; otira, i tenei kua kahore, kei nga p.iripa'i anake, kei te kahitvi o nga iiiaungn no te mea, kua tukua he poaka ki reira haere ai. I Marikena kite Tonga, na tc kuhukuhu i kai nga nnkahi oia whenua. K mea ana etalii tangatae kainga nna ; otira, kiano an i kite noa i te tangata Maori i kai ki tera mea, kite Tuatete.
K paingia mm etc tangata te whakaliaere i tc korero mo te Tuatara no tc mea hoki c tun rite an* nga korero mo era tu ngaram, ki nga tiiii niea ngokingoki i liaerere i te ao Maori nei, i lima atu o te hanganga o te tangata, a, kaliore nei i kitea, ko nga wlieun kau i rokoliina e te tangata e takoto ana i nga roro o te wlienua. K tua rite ana te Tuatara kite alma o nga ngarara i tuliia ki nga urn pa o nga Ihipiana i mu» ai. Te mea pea i wehi rawa ai te tan'.ata Maori ki tcra tu ngarara, e whakaaroa ana e ratou ko nga putanga mai era o nga tttpapaku kua mate ake ra; a, ko te ngarara tenei e ttno wliakariliarihangia ant e te tangata. I nga \va katoa ote ao, kua nui te korero tara o nga tangata mo tenet tu mea; i nga wain ole ao Marangai he nui te korero ki te maia, kite kino o tera ngarara. I Haina, lie ngarara te tohu o te iwi; i k.i rangbna te korero mo Hori rao ko te ngarara. Ko nga korero tara o td tangata Maori mo te Tuatara nunui, lie Taniwha ki a ratou. Eai hoki to tana iwi kei roto kei te ana e nolio ana ; i mua ai, e ai ta ratou, i reia mai nga tcrelere hacre ; a tutu ope ana nga iwi Maori lici tinci itera tu ngarara. fie mea tito kite waiata aua korero mo te maia o to mua whakatupuranga kite konatuiiatu i te tu itara, a ko nga korero tara o ncha ra i nga kahika' mo tera mea maruwclii c mau nei auo i rau iwi, i rau tangata.
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/MMTKM18520520.2.12
Bibliographic details
Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 4, Issue 89, 20 May 1852, Page 3
Word Count
3,286He Haerenga. Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 4, Issue 89, 20 May 1852, Page 3
Using This Item
Tūnga manatārua: Kua pau te manatārua (i Aotearoa). Ka pā ko ētahi atu tikanga.
Te whakamahi anō: E whakaae ana Te Puna Mātauranga o Aotearoa The National Library of New Zealand he mauri tō ēnei momo taonga, he wairua ora tōna e honoa ai te taonga kikokiko ki te iwi nāna taua taonga i tārei i te tuatahi. He kaipupuri noa mātou i ēnei taonga, ā, ko te inoia kia tika tō pupuri me tō kawe i te taonga nei, kia hāngai katoa hoki tō whakamahinga anō i ngā matū o roto ki ngā mātāpono e kīa nei Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga : Purihia, Tiakina! (i whakahoutia i te tau 2018) – e wātea mai ana i te pae tukutuku o Te Puna Mātauranga o Aotearoa National Library of New Zealand.
Out of copyright (New Zealand). Other considerations apply.
The National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.