KAUNIHERA O ARAPAWA:

Mareikura, Issue XIV, 1 September 1912, Page 8

KAUNIHERA O ARAPAWA:

Nga Paero.

Tenei te Kauoihera Maori o te takiwa 0 Arapiiwa i whakaiuria i raro ite Ture Kaunihera Maori, 1900, ka whakakore i nga paero katoa i hangaia i mua atu 1 enei uaero e taua Kaunihera, a hei whakakapi mo era tenei ka hanga i enei paero i raro i te raana o taua Ture, me ooa whakatikatikanga, rae timata te wbai maua o enei paero a te wa e whakaaetia ai ete Kawana, mete panuitanga o aua mea 1 roto i te Kahiti.

WFIAKAMARAMA

I roto i enei paero, mehemea ia kaore e taputapu *na ki nga kupu e wbai ake nei, a mehemea kaore i motuhake te takoto o etahi atu whakamaratnatangaj koia enei o ratou tikanga: " Taua Ture'' tona tikanga ko te Ture Kaunihera Maori, 1900, me oua wbakafcikatikanga katoa. "Te Kaunihera" tona tikanpa ko te Kaunihera Maori o te takiwa Maori o Arapawa l wbakatuna i raro i fcaua Ture, "Komiti" ara '«Romiti Marae" tona tikanga ko te Komiti Marae o tetabi kainga Maori i whakaturia l raro i nga tikanga o taua ture. " Takiwa" tona tikanga ko te takiwa Maori o Arapawa i panuitfa e te Kawana i raro i taua ture l tana panuitanga o te 26 o nga ra o Tihema, 1900. " laone Maori" tona tikanga he Taone Maori i whakaturia l raro i te Ture Taone Maori. 1895, i raro raoei l tekiona waru o te Ture Whakatikatika i nga lure Whenua Maori, 1902. " Whakatakotoria" tona tikanga he meai whakatakotoria e nga rekureihana i banpaia l raro i taua ture, e enei paero ranei. a. Te Ora mete Noho Tika.

Ko nga tupapika mehemea ka mate 1 wa9neaaui i te 15 o nga ra o Maehe me te 15 o nga ra o Hepetema (e uru ana ano ia aua ra), i roto i te tau, me taou 1 roto i nga ra e wha i rami iho l te mat?nga; a mehemea k* mate 1 waenganui i te 16 o nga ra o Hepetema me te 15 o nga ra o Maehe me tanu i roto i nga ra e toru i muri iho ote matenga haunga ia mehemea ka fakoto ke te whakahau a te Kaunihera, mehemea ranei ka takofco ke tetahi atu tikanga o tetahi ture a te Paremata.

Ma nga whanaunga lata o te tupapa ku, a mehemea kei te ngaro ke ratou, ma te fcangata nona te whare, e noho ana ranei i roto i te wbare i mate ii te tupapaku, mana @ whakatutuki. npa

tikanga ote paero 1 runga ake nei, a ka wlakaekea te he ki runga kia ratou, ki tetahi ranei o ratou, mo te takahi 1 taua paero 1 runga i ta te Kaunihera e kite ai he tika, a ka ahei kia whainatia kite moni kia kaua e neke ake ite kotahi Dauna;

E kore rawa e pai, haunga ia mehemea e wbakaaetia ana ete Kaunihera kia tanumia te tupapaku ki tetahi w'ahi ke atu, i te urupa e mohiotia ana he tanumanga tupapaku e nga tangata Maori o tetahi kainga Maori, kua rahuitia ranei, kua ata wehea ranei e ratou, e tetahi atu ropu whai mana ranei, hei urupa tanumanga tupapaku. Ki te mate he tangata kaua e whakatakotona ki roto kite whare, engari me hari atu ki ara, ki roto ki tetahi teneti, a ko taua teneti me whakatu ki nga wabi e rite ana mo era atu ahua e whakaritea e te Tiamana o te Komiti Marae, e te' mema Kaunihera ranei o ie wahanga o te takiwa. i\a ahei te Kaunihera kite tuku panui atu, penei i te Ahua A e mau nei iteKupu Apiti, kite tangata nona tetahi whare, kite tangata raoei e noho ana i tetahi whare l roto i tetahi kainga (haunga ia nga kauta me nga whare tu noaiho o wane) mehemea e hangaia ana taua wbare i muri iho o te mananga o enei paero, hei whakahau atu kia hangaia he puroa rakau me rewa ake i te whenua, mo taua whare (i roto ano i : te wa e whakaritea e taua panui) kia tika kite whakparo ote Kiunibera, o tetahi tangata, o tetahi ropu ranei e whakamanaia e ia.

Mebemea i muri iho i te taenga atu o taua panui kiaia, ka turi tetahi tao?ata ka kore ranei e whakarite 1 to whakahau a taua panui i roto i te takiwa i whakaritea e taua paoui, 1 tetaii atu takiwa ranei e tukua atu e te Raunihera ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. Ka ahei te kaumhera (kite wbakaaro ia kaua e tukua te panui e whakaafcuria nei e te paero tua rima) k te tuku panui atu, penei i fee Abua B e mau nei iteKupu Apiti, kite tangata nona tetahi whare, kite tangata ranei e iioho ana i tetahi whare e whakaraammafcia neiete pasro tua rima, hei whakahau atu kia banga'a he raoenga ki roto ki taua whare, kia kaua e hoki iho i te kotahi putu te rewa ake i te whenua; a mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui kia ia, ka kore taua tanpata e rongo, ka tun ranei kite whakatutuki 1 te whakahau a taua panui i roto i te wa i whakaritea, e tika ana kia whamatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. b. Nga Whare Paru. J\a ahei te Tiamana o te Kaumhera tetahi tangata ropu ranei, e whakamanaia e te Kaumhera mo teva take, kite

tuku panni atu kite tanpata nona, kite tangata ranei e noho ana i tetahi wr>are e paru ana, e kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia e ia, kia meatia ranei e ia kia whakapaia taua whare 1 roto 1 tetahi takiwa e whakaritea i roto i taua panui, penei ite Ahua C e mau nai 1 te Kupu Apiti, a mebemea 1 rruri iho i te taenga atu o taua panui kia ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei kite whakatutuki ite whakahau a taua panui, e tika ana kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu ite kotahi pauna mo te bara tuatahi, a kia kaua e neke atu ite rua pauna mo ia baranga a muri atu. Kei nga Komiti Marae te whakaaro kite whakangawan i nga paero tuarima tuono me tuawaru, i runga ake nei, mebemea ka tupono he kaumatua, he turoro, he ngoikore ranei, te tanpata nona, a e noho ana ranei i roto i aua tu wbare kua korerotia ake nei, kia kore ai e pa uaua aua tikanga ki taua tangata ; engari me whakaatu e te Tiamana o te Komiti Marae kite Tiamana o te Kaunihera tera abua, a hei reira te Kaunihera whiriwhin ai i tetahi huarahi e taea ai e ia te whakapau he moni hei whakapai i aua tu whare o aua tangata kaumatua, turoro, ngoikore ranei l roto ano i te oranga o te Kaunihera, kei tau atu hei taumahafcanga mo aua tu tangata.

c. Nga Paru o te Marae. -(Tekiona 16, Wahanga-tekiona 3.)

Kaua rawa te paru, nga mea rukenga ranei e whiua, e whakatakotona e tukua ranei kia tere ki roto ki tetahi puDa wai, ki tetahi awa wai ranei e rere ana ma roto, ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a mehemea taua awa e ineatia ana hei wai inu, hei wai kai ranei ma nga tangata o taua kainga o tetahi atu kainga ranei e takoto tahi ana ranei 1 te taha o taua puna, awa ranei. E kore e pai kia whakabauputia, kia waiho kia takoto ana, e tetahi tangata te paru, te mea kino, te mea rukenga ranei. i te marae, i nga taha ranei o tona kainga, e wbaiputake mai ai mo to mate, e puta mai ai ranei te baunga. Kaua e tanumia te hoiho, te kau, 4 e hipi, te kuri, tetahi atu kararehe rn» ei, ki roto i te robe o tetahi kainga M ori. E kore e pai kia whiua atu, kia waino ranei tetahi kararehe kua mate, ki runga i tetahi wahi i roto 1 tetahi kainga Maori e puta mai ai te baunga kino. Ki te takahi te tangata i tetahi o nga Paero Nama 10, 11, 12, mete 13, kua whakatakotona ake dpi, e ahei ana kia whainatia ia'ki te moni kia kaua e neko ake i te kotahi pauna, d. Mo te Haurangi. (Tekiona 16,. Wahanga-tekiona 4.) 15, Kaua he- waipfoo e tukua, e baria mat, e qtmiaift raaei ki tetahi bui Umn

ahakoahe aha teputake o taua hui, ahakoa e tu ki roto ki tetahi kainga Maori, ki tetabi atu wahi ranei i rotoi te takiwa, haunga ia nga taone, ara nga rota Pakeha 1 roto i nga taone Maori. 16. Mehemea i tu tetahi hui nui i runga 1 fee karanga, me tau ki runga ki te tangata, ki nga tangata ranei nana te karanga, te wbaina, mehemea ia ratou ranei ka tuku, ka mea ranei kia tukua he waipiro ki nga manuhin, kite tangata whenua ranei, ki etahi, ki tetahi ranei o ratou, kia kaua e neke atu 1 te tekau pauoa. 17. Ki te kitea tetahi taogata e hauranpi ana i tetahi hui Maori, e ahei ana kia whainatia ia kite mom kia kaua e iti iho i te tekau hereni, kia kaua e neke atu i te rua pauna. 18 Ki te kitea tetahi tangata e haurangi ana i roto i tetahi kainga Maori, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua. a kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo ia haranga pera a muri atu. 19. Tera e whai hara te tanpata mehemea— a. I a ia e haurangi ana ka tomo ia ki roto ki tetahi whare runanga, whare karakia, ki tetahi atu whare ranei o te katoa i roto i te kainga. b. Ka hari ia i te waipiro ki roto ki tetahi wnare runaoga, whare karakia, whare ranei o te katoa. c. Ka inu ia, ka mea ranei kia iuu tetahi atu tangata, i te waipiro i roto l tetahi whare runanga, whare karakia, whare ranei o te katoa. A ko taua tangata me whaina kite moni kia kaua e iti iho i te rima hereni, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, a kia kaua e neke atu i te rua pauna mo ia haranga pera a mun atu. e, Renitatanga ivuri. (Tekiona 8 o te Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori, 1903). 20. Ko te utu mo te renitatanga o te kuri a tetabi Maori o rato i te takiwa, kua eko atu l te ono marama te pakeke, kia rima hereni, engari ko to u*u mo te rehitatanpa o nga kuri e meaiia ana hei mahi hipi, kau ranei. hei patu rapeti ranei, e rua herein mete hikipene mo fcekuri kotahi. 21. Me utu te mom rehita, a me rehits te kuri kt te tan o te Kaunihera, . ki nga tangata ranei e whakamanaia i raro i te hiiri o te Kaunihera hei kohl i taua moni, a hei rehita kuri. f. Nga Kai-hooka Taonga. 22. Me pa enei paero e whai ake nei kingalnia, ki »ga Abiria, me era atu tangata bartei haere i te taoQgo, mi

hokohoko ki roto i nga kainga Maori o roto ote tokiwa, ara:

a. Kia whiwhi rawa taua tangata kite raihana ate Kauninera ka ahei ai kite hokohoko taonga i roto i nga kainga Maori o te takiwa. b. Ko taua raihana me penei i te Ahua D e mau nei i te Kupu Apiti, a ka whai mana mo te takiwa katoa o te Kaunihera, a ko te utu mo taua raihana kia kofcahi pauna kotahi hereni mo te tau, a kia tekau marua hereni mete hikipene mo te bawhe tau. c. Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei o te Kaunihera, tetahi ranei o nga mema o te Kaunihera i whakamanaia e te Kaunihera hei pera, kite whakaputa i taua raihana. d. Ko nga moni karoa e utua ana mo ngj, raihana me tuku kite tan o te Kaunihera. e. Ki te pokanoa te tangata kaore oca raihana kite hokohoko taonga i roto i nga kainga Maori o te takiwa ka whainatia ia kite moni Jria kaua e neke ake i te rima pauna. 23. Ka ahei te Tiamaua, te Karaka ranei, tetahi mema ranei o te Kaunihera, te Tiamana ri,nfii o te Komiti Marae o tetahi kainga, koi reira nei tetahi hui etu ana, kite whaksputa raihana ki tetahi tangata e hiahia ana kite hoko taonga l taaa hui, ko te utu mo taua raihana kia tekau hereni, ko te mana o taua raihana mo te wa anake o taua hui, kaua e roa atu. Ki te hokohoko taonga tetahi tangata i taua hui, a kaore ona raihana penei, kaore ranei ona raihana i raro l etahi atu o nga paero i runea ake nei, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu ite rima ,pauna. g. Te Kai Tupeka. (Tekiona 16, Wahanga-fcekiona 14 ) 24. Ka whai hara te tangata, ahakoa he Pakeha be Maori ranei, e boko ana, e hoatu ana ranei i te tikareti, i te tupska, ite torori ranei ki tetahi tamaiti Maori kaore nei ano nga tau i eke kite tekau mariraa, a e tika ana kia whainatia kite mom kia kaua e neke atu ite rima pauna. 25. Ka whai hara tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano i eke nga tau ki te tekau marima, mehemea ia ka kai i te tupeka, i te torori re nei, i te tikareti i tetahi wabi ranei o te tikareti, a e tika ana kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu ite tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu ite kotahi pauna mo te hara tuatoru, mq ia haranga pera ranei a muri a 6»,

h. Nga Purei Moni. (TekionalG, Wabanga tekiona 15.) 26. Ko te tangata, ahakoa he Maori, he aha ranei, e hiahia ana kite whakata whare piriote ki roto ki tetahi kainga Maori, a ko te tangata Maori e hiahia ana kite whakatu whare piriote ki tetahi atu wahi i roto i te takiwa, haunga ia nga taone (engari nga rota Maori i roto i nga taone) me nga kainga Pakeha, me whiwhi i te tuatahi kite raihaoa a te Kaunihera, ma te Kaunihera e whakaputa i runga i nga tikanga e whai ake nei;—■ a. Ko taua raihaoa me penei i te Ahua E e man nei i te Kupu Apiti. b. Ko te utu mo taua raihana kia tekau pauna, c. Ko te wa e maun, ai taua raihana kia kotahi tau i mud atu ite ra i tuhia ai (haunga ia raehemea ka whakakorea e te Kaunihera i runga i nga tikanga i raro iho nei. d. Ko nga whare piriote me hanga kia whai huarahi mo te hau ki roto ki waho, ame ata tiakl pai kia Ipua e paru. e. Me puare nga whare piriote i nga ra noa o te wiki, i waeoganui o te 9 o nga haora o te ata mete 10 o nga haora ote po, ko te tangata e takahi ana i tenei paero, ka ahei kia whainatia ia kite mom kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, kia kaua a neke atu i te rua pauna mo ta hara tuarua, a kite hara pera ia a mun atu e ahei ana kiaj whakakorea tona raihana. f. E kore e pai kia tukua tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano }' eke nga tau kite tekau ma rima, kia purei piriote i roto i tetahi whare pjdote whai raihana, a mehemea ka kitea e purei ana i reira, ka ahei kia whainatia te tangata i a ia te raihana. te tangata ranei e tiaki ana i te whare piriote, ki te mom kia kaua e neke atu i te rima pauna mo te hara fcuafcahi, a mo te hara tuarua ka ahei te Kaunihera kite whakaknro i te raihana. g. Ki te hiahia Ida whakaboutia ta raihana Are tuku mai te tone i mua atu o te wa e mutu ai te mana o te raihana. 27. Ko te tamaui Maori kaore nei ano nga tau i eke kite tekau ma rima 0 kitea e purei piriote ana, ahakoa i hea ka ahei kia whainatia kite moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo to hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te

kaua e neke atu i te kofcahi pauna mo ia baranga pera a mun atu. 28. Ko te taogata nana tetahi whare piriote, teepu piriofce ranei i roto i tetahi kainga Maori, ako te taogata Maori nana tetahi whare pera, teepu pera ranei i tetahi atu wahi i roto i te takiwa haunga ia nga taone (engari nga rota Maori i roto i tetahi taone Maori) me nga kainsa Pakeha, mehemea kaore ia i whiwhi i te raihana a te Kaunihera, ka ahei kia whamatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te rua tekau ma rima pauna.

29. Ko te tangata e kitea ana e purei moni ana, kite kaan ki tetahi atu tu takaro ranei, i roto ite rohe o tetahi kainea Maori, ka abei kia whainatia ia kite mom kia kaua e neke atu ite tekau hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu lte kotahi pauna mo te hara tuarua, a kia kaua e neke atu i te rua pauna mo ia haranga pera a mun atu.

30. Ko te tanpata nona tetahi whare, e aoho ana raoei \ roto i tetahi whare i roto i tetahi kainga Maori, mehemea e tukua ana, e whakaaetia ana ranei e la te purei moni ki roto ki taua whare, ka ahei kia whainatia kite moni kia kaua e neke atu i te kofcahi pauna mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te hara fcuarua, a kia kaua e neke atu i te rima pauna mo ia haranga pera a muri atu.

TE KUPU APITI.

Am; a A.

(Paero Nama 5.)

ki a [lngoa] [Kainga] Tena koe. He tono atu tenei kia koe, kia bangaia he puroa, me rewa ake 1 te whenua, mo to whare i roto i nga ra e i muri iho o te taenga afcu o tenei panui kia koe, kia rite kite whakaaro o te Kaunihera (o te Komiti Marae ranei) o tana tangata ranei l whakarnana ai, a he whakatupato atu tenei kia koe, me» hemea i muri iho i te taenia atu o tenei panui kia koe, ka kore koe e whakarite i taua whakahau i roto i to wa kua kiia ake ra, e abei ana kia w ham at i a koe kia utu i te mom, kaua e neke atu i te kofcahi pauna, 1 tuhia i te o nea ra o 19 , b , Tiamana o te Eaunihera [o te Komiti Marae rand, Ahua B. fPaero Nama 7.) Ki a [lngoa], [Kainga]. Tena koe. He tono atu tenei kia koe kia bangaia he moenga mo to wbare kia kauaepapaky iho Ito kofcahi pukti leltei al?§] te ©neeae, I rot© i nga n i

i muri lho o te taenga atu o tenei panui kia koe, a be ' whakatupato atu tenei kia koe, mehemea, i muri lho i te taenga atu o tenei panui kia koe, ka kore koe e whakarite i taua whakabau i roto 1 te wa kua kiia ake ra, e ahei ana kia whainatia koe kia utu i te moni kaua e neke atu i te kofcahi pauna. 1 tuhia i te o nga ra o 19

, Tiamana o te Kaunihera (o te Komiti Marae ranei.

i Ahua (J. (Paero Nama 8.) Iu a [lngoa], [Kainga] Tena koe. He tono atu tenei kia koe kia whakapaia, kia meatia ranei e koe kia whakapaia to whare i roto i nga ra e i muri iho ite taenga atu o tenei panui kii koe, ahe whakatupato atu tenei kia koe, mehemea, i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe ka kore koe e rongo, ka turi ranei koe i roto ite takiwa i whakaritea kite whakatutuki ite whakahau a tenei panui, tera koe e whamatia kia utu i te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. I tuhia lte o nga ra o 19 . , Tiamana o te Kaunihera (Komiti Marae ranei.)

AH¥A D. (Paero Nam a 22.) Kia mohio koutou kua whakamanaia a , he tangata harihari taonga hei hokohoko, kite hoko haere i ana taonga 1 roto i nga kainga Maori o te takiwa o te Kaunihera o mo te tau kotahi, timata atu 1 tenei ra.

1 tukua i raro 1 te hiiri o te Kaunihera Maori o te Takiwa Maori o i te o nga ra o , 19 . , Tiamana o te Kaunihera o Ahua E. (Paero Nama26.) Kia mohio nga tangata katoa kua whai raihana a kite whakahaere i tetarn wbare piriote i mo te tau kotahi i muri iho i te ra o tenei raihana i raro i te mana o nga paero a te Kaunihera.

1 tukua i raro i te him o te Kaunihera Maori o te takiwa Maori o i te o nga ra o , 19 , , Tiamana o to Kaunihera.

I paahitia enei paero ite hui o te JCauuihara Maori o te tukiwio Ampawa, i tu ki Wairau i te 32 o npa ra o Akuhata, 1912, a i tukua atu i raro i te hiin o te Kaunihera. lahua Watson, Tiamana.