Take Paara Moni.

Mareikura, Issue XIII, 1 August 1912, Page 4

Take Paara Moni.

Kia whakamamaria e ta Kawanatanga.

Ki te Honore Mmita mo te laha Maori, Poneb>, e pa tena koe te kai pupuri tne te matua .o tb i*i Maori. Heoi te mihi. E mea ana inatau kite wbakatakoto ki tou a>oirj i tetahi take hei whtnwbm ma fcou Kawanatanga, ara, k a whaka ivukiiia ai e koutou tetahi Uhanjja e tat a ai te awhina D<7a Maori ki t- mahi paamu i etahi o ratou whenua ; he take tenei e kaba aoa te tamoko a te iwi Maori katoa, a, e uiahara ana ma'au tera hoki e awbinatia e te Paremafca, a e kore e waiho ma nga taha maha o roto i te Whare c Karo.

Kua fcu mai etahi tapuae o fcenei take i Dga Kawanataoga o rnua atu i tenei. ara . 1. Mehemea kua whiwhi tetabi tangata i te taitara motuhaka mo tona whenua, e rifce aDa la kite Pakeha, a bo te aronga kei. te tuhera kia ia Dga huarahi nama moni katoa e tuhera nei kite Pakeba. 2. Kei te Ture Tuku Mokete e tuaratia ana e te Kawanatanga 1909 (N. 4. State Guaranteed Advances Act, 1909) e inea ana ka ahei te Tan luku Mokete i ruDga i te punga o nga riibi ua nga Poari Whenua Maori i fcuku nga whenua l raro l Te Ture Wbakahaere Whenua Maori, 1900, ine ona whakatikatika. 3. Kua wbakawhifthia te Kai tiakio te Katoa kite tuku mom mokete ki nga Maori e riibi inai ana i etahi whenua kei raro oei i taua KaiTiaki. 4. Ko Dga Komiti wbakahaere o nga whenua kua wbakakaporeihanatia, kua wbakawhiwhia kite mana mokete moni, i n ga Tan Tuku Moai a te Kawanatanga, ma wbakaaetia e te Kawaoa i roto i tona Kaunihera. 5. E ahei ana ngaPoari Wheaua Maori kite mokete mom mai ma ratau nei whakapai i nga whenua e wbakahaerea ana e ratau hei paamu ma nga tangata Maori no ratau aua whenua. 6. E ahei ana nga tangata Maori no ratau etahi whenua, ahakoa tokoiti, ahakoa tokomaha ranei ratau, kite mokete mom ite Kawaoafanga, i etahi kamupene, i etahi atu tangata ranei, ma whakaaetia e te Kawaoa i roto i tona Kaunihera, otira tera c kitea e koe enei mea i roto i nga ture e mana nei inaianei tera ano hold e kitea ahakoa te mabaoeoei huarahi kua whafca-

puaretia mai nei e nga ture, kaore ano te nuioga o te iwi Maori 1 whai l aua huarahi, a kei te uaua tonu nga ropu kei a ratau nga moni, ki te tuku mai ia ratau moni i ruugo i te punga o nga whenua Maori. Ki ta rnatau titiro e rua nga take nana 1 whakauaua (a) Na te ahua o nga taitara wjien.ua Maori; (b) ahua o matau o nga taogata Maidri no ratau nga whenua. MO NGA TAITARA.

Ko te taitara e paiogia ana e hga ropu tuku raokete he taitara kua kopi, kua tuhia ki tetahi tiwnikete 1 raro i te Ture Wbakawhiti Whenua, ahakoa he tiwhikete take, he nihi ranei, ko te whenua Maori kua motuhake kite tangata kotahi, he taitara tioo pai, otira kei te luobio koe he tino roa, he tino pakeke te huarahi e tutuki atu ai o niatau taitara ki tera ahua, kei mua mai nei o tera nga pakauga maba 1 roto i oga Kooti, nga taumaha mo aua pakauga, a mo nga ruuri, a me apiti atu ki eua, i te mea e haere ana taua huarahi i nga whakawaiuga maba e kore ai e tutuki kite pito ote whainga, e hokona atu ai. e riihitia atu ai ranei.

| / E tino marama ana matau ki tenei, I ko nga tikaoga katoa e whakangawari j ana i nga huarahi e takoto pai ai D«a ! fcaitara o nga whenua Maori, na reira | ano hold e whakangawari ana nga huaI rabi e nro atu ai aua whenua 1 te hoko i ?e riihi ranei, na reira i uru mai ai te wehi ki rato 1 etahi o ma'au, na reira ka tupato, otira e tumanako atu ana matau tera e kaha te whiriwhiri 1 waenganui i enei take, a, i a koe e whakatakoto ana i aua tikanga, e hohoro ai te tahoto pai o matau taitara, tera hoki j koe e maumahara ki nga ngoikoretanga | o te tangata Maori, ka hanga ai he I tikanga hei tiaki kia whai morehu who | nua ai hei whakatutukitanga mo taua | wawata kia tnahi ia 1 tetahi whenua. E I whakaae aua matau ko te whenua kua motuhake ton a taitara te punga pai mo te moni, otira i te wa e whai ana ki tera okiokinga, me pehea nga whenua e mau tonu ana nga taitara, kaua ranei e I awhinatia nga tangata no ratau era | whenua. Me tatari tonu ranei ratou I kia marino katoa nga raruraru 1 roto 1 , nga Kooti, kia oti rano nga wehewehe- | nga, kia tut uki ranei nga whakawhiti- | whiti, kia oti nga ruuri, kia rehitatia j nga ota, me ta'ari tonu ranei nga ropu I tuku moni kia oti rano a matau paka ! nga, kia tawa rawa matou kite tino j pakebatanga e whaia nei, ko to matou : wehi kei mate te nuinga o matou, o ; matou whenua hoki, 1 te nui rawa o nga | raruraru, kei whea he wa whakaako mo ! matou Id te whakabaere i tenei taonga i i te moni ki ona huarahi e pai ai nga j whenua, na reira matou ka tono kia ata ; titiro koe mo nga whenua e mana tonu | ana fcaitara e noho tonu una nga

hapu no ratau, kia awhinatia nga tangata no ratou, kia inahia aua whe« i roto i nga tau maba e toe mai ana, e tae atu ai ki to tutukitan?a pai. MO TE AHUA 0 TE TANGATA MAORI. Kaore koe Ite pohehe ki 6 matou ngoikoretanga, kite pohehe koe me ui ki nga kai-whakahaere o npa peeks, ki nga tan Kawanatanga, ki nga kamu* pene ranei, tera ratou te kii mai kei te wehi ratau 1 te Maori, he tangata mangere, he tangata wareware kite utu i ana nama, he tangata kore tupato kite tiaki i ana mom, he tangata kuare kite whakahaere whenua, ara kei te tangata Maori katoa nga kuare kite whakahaera whenua, ara kei te Maori katoa nga he maha, e whakahaehaefcia ai nga moni moitete, tera ano pea ratau e kape i etahi Maori takitahi ki waho i tenei inpoa kino, na ko to matou awa° Dgawanga tenei kei wbakapaia noatia o matou taitara kaore tonu nga ropu tuku mom e rata kia macau, ki ta matou whakaaro heoi ano © rata ai me tuara matau ete Kawaoafcanga, me timata mai ia ia te whakapono kei roto ano ia ta matau tetahi kaha, he toenga mai te wa i o matau tipuna, he kaha kua puta i etahi o matou ki etahi mani, he kaha e taea te whakatiputipu, te arahi ki nga huarahi tika, he kaha e tatari ana kite ringa ngawan, hei morimon, he kaha e hiahia ana kia tikina i roto l nga whakawainga i te wa e whakatiputipu ana, na runga i enei take ka inoi matau kia pai te Kawanatanga kite wnakatikatika i nga ture e pa ana ki nga whenua Maori i runga l enei aranga, ara : 1. Me wehe tetahi puranga moni i roto i nga moni e moketetia ana mai i tawahi hei hoko whenua Maori e kiia nei ko te Ture Whakanohonoho Whenua Maori (Native Land Settlement Account) hei tuku mokete i runga ite punga o nga whenua Maori. 2. Ko aua moni me ona tikanga e taea ai te tuku te mokete me nga tikanga mo te whakaea ma te Minita Maori tonu e whakahaere, kaua ma nga Tan Tuku Mokete a te Kawanatanga.

(a; Ko nga tnoni katoa e tonoa ana i runga i npa tikanga i runga ake nei me tnatua whakatakoto atu nga take 1 hiahiatia ai kite aroaro o te Minita Maori, o tana tangata ratiei i whakarite ai, a, me rnatua whakamau te whakaaetanga a te kai-tohutahu kite tika o nga take hei whakapaunpa 1 aua moni. (b) Ko nga moni katoa e namaia ana me puta kite kai-tohutohu mete hunga nona te whenua, a ko aua mom me whakapau anake mo nga take i namaia ai aua mom. (c) Ko npa moni katoa e utua ana me utu anake kite tiaki (cheque) i bainatia e te kai-tohutohu raua ko te

tanpata i whakaritea e te hunga nona te whenua.

3. Ko to matou whakaaro, l te mea e puare ana nga huarabi mokete moui mo nga whenua kua kopi nga taitara, ko npa whenua kaore ano i tino kopi nga taitara, engari kua oti i te Kooti Whenua Maori te whakatau nga take, me awhina l roto l tenei puranga moni. (4) I te wa e tarewa ana te taitara o tetahi whenua i tukua ai he mokete i raro i tenei tikanga me ahei te Karauna kite whakaeke i tetahi here ki runga i taua whenua, kia kaua e taea te' tuku ki tetahi atu tangata engari kite Karauna anake i runga i te tikanga riibi, ma tenei ka u ai te punga o nga moni mokete. 5. Hei huarahi e taea ai te wbakatopu te mana whakabaere o tetahi whenua, e taea ai te mahi paamu, me ahei te Minita Maori i runga i te hiahia o nga tangata no ratou te whenua, kite whakarite i tetahi kai-tiaid, i tetabi kai whakahaere ranei, kite whakarite ranei i tetahi komiti, kite mea ranei kia whakakaporeibanatia te whenua, kite whakatakoto ranei i tetahi atu tikanga e taea ai te whakabaere mahi paamu, mete peebi i nga rarura»u i waenganui o nga tangata no ratou te whenua, a koia whakaritenga e mau nei i roto 1 tenei raraogi mehemea ka takabia, ka whakarereketia ranei, ka raruraru ranei i waenganui ia ratou, na reira kia whakatoputanga me whai mana te Minita Maori kite whakarereke ina tae atu he tono ma te hunga no ratau te whenua. 6, Mehemea i roto i te wa e mana ana te mokete ka whakakopia te tai tara. e ahei ana te Minita Maori ilia hiahiatia e te kai mokete kia peratia, kite whakawhiti atu ki tetahi atu Tari luku Moni mokete a te Kawanatanga i taua mokete, me pa tenei tikanga ki nga whenua ]?ua wehea hfii whenua nobo mo nga Maori i raro i te wahi 16 o t 3 Ture Whenua Maori, 1909. 1 . fvfo nga whenua kua kopi nga tai* tara, hei huarabi n whakaae ai nga Tai i tuku moni a te Kawanatanga, nga peeke ranei a nga kamupene, kite homai mokete ki nga tangata Maori no ratau aua whenua me abei te Minita Maori kite tuara i te itareti o taua mokete. 6. Ko nga whenua kua oti te whakapai a e uru ana ki enei nga whenua kua hoki mai, e tata ana ranei te hoki mai i nga riihi, me abei te Minita Maori Ift to tuku ,m©»l mo- " frets e &i te whakaßGhonoho |}@ feamrehe ki «snga > aua w>nna

(a) Ko nga whenua kei raro nei i tetahi peeke,- kamupene, utu whakapainga ranei, me era atu taumahatanga, kei raro nei e pupuri ana, me ahei te Mmita Maori kite tuku mokete bei wbakaputa mai i aua whenua, Ida taka ki raro i tenei whakabaere. 1 waho atu i te awhina moni, e inoi ana matau kia tukuna mai e te Kawa-^ natanga tetahi awbma ara, be tangata hoi tohutohu kite huaiahi whakaako ki te mahi whenua, whakapai whenua, i nga huarabi wbakatiputipu kararebe, a mo tecei aronga me wbaite Kawa natanpa i runga i enet kaupapa:— 1. Me whakatu tetahi peeke motuhake mo te Tari Maori hei tiahi 1 n?a mahi ahu whenua a te lwi Maori. 2. Me whakatu kiia takiwa Maori he kai tohutohu i nga Maori ki nga mahi paamu e rite ana mo ia la kiwa. Ko ia kai tohutohu hei ripoata, hei whakatakoto atu kite aroaro o te Minita Muori i roto 1 nga marama tekau ma rua, whakaatu i nga kaute o nga moni i pau, mete ahua i nga whikapaunga 1 aua mom, a me tuku he knpe o aua ripoata kite tangata, aki nga tangata ranei nona te whenua, ki ta ratau tangata ranei i whakarite ai. Heoi iho l runga ano i te tumanako tera koe e whakaaro kia matau take, koia matau ka inoi tonu. T. 1. Rawhtti, Tumuaki o te Hui.