He Titotito na te Maori te Waiata a te Rangipaia Na R. T. KOHERE I TUHITUHI Kainga iho ana e au nga kai, e, Tutoko tonu ake e aku tini mahara; He mea koraukore i te wa e ora ana, Taria nei kia mate, ka hao au te mahora. Kai wawewawe ra e te mate i au, Kia wawe te wairua te tae ki Taupo, Kei noho i te ao kairangi atu ai, Ki te ao o te tonga e koheri mai ra, Ra runga ana mai te hiwi ki Tikirua, Kei tua ake mea ota ora i ahau. Nga Whakaramara Te Rangipaia. He tino waiata tenei na Ngati-Porou, na Te Rangipaia, he wahine rangatira. I te whakapaenga a Pomare i Te Whetumatarau i te tau 1825, i roto o te pa a Te Rangipaia raua ko Te Rangitokomauri. I te teitei o te pa, kahore i taea e Ngapuhi engari he nui te mate kai a Ngati-Porou a kai atu hoki i te tangata. I puta te whakaaro i a Pomare me nukarau e ia nga tangata a te pa kia puta ki waho, kia tatu iho ki te raorao. I mua atu o te maanutanga o nga waka o Ngapuhi, I noho a Pomare i te taumata, ka korero ake ki a Te Rangitokomauri i roto o te pa:— ‘Te Rangitokomaru, moe mai ra koe i a Te Rangipaia i tenei po, a te po a apopo hei au hoki ta taua wahine.’ E kiia ana i tenei ra, ko te wahi i noho ai a Pomare ‘Ko te taumata o Pomare.’ I matakitaki iho o Ngati-Porou i roto o te pa ki nga waka o Ngapuhi e whakaputa ana ki te moana, i pohehe e hoki ana ki te kainga. Huri i te torouka i te Whai-a-Pawa, hei Te Whakatir (Lottin Ponit) ka u ki uta. No te po ka hokia mai, rokohanga mai a Ngati-Porou kua tatu iho ki te raorao, ki te ropu kai. Ka patua e Ngapuhi, ko te nuinga i mauria ki Ngapuhi hei whakarau. I haere a Te Rangipaia i roto i nga herehere, i moea hoki e Pomare. I noho raua ki Taumarere. Ka taka te wa, ka huri a Pomare ki te whakapono, ka puta hoki te whakaaro i a ia kia whakahokia e ia a Te Rangipaia ki tona iwi ki a Nati-Porou. I te unga atu o nga waka o Ngapuhi ki Te Kawakawa ara ki Te Araroa, ka piki a Ngati-Porou ki o ratou pa piri ai, ka wehi i a Ngapuhi. I unga e Pomare a Te Rangipaia kia haere ki roto o Waiapu, ko Pomare i noho tonu ki Te Kawakawa, otira kahore a Te Rangipaia i noho, i hoki tonu raua ko Pomare ki Taumarere. I kiia te hohourongo a Pomare e Ngati-Porou, ‘Ko te Pai a Pomare.’ Ka taka ano te wa ka haere te taua a Pomare ki te whawhai ki Waikato, ka mate ia ki reira. Ka pouaru a Te Rangipaia ka moea e Te Kariri o Waikato. Kotahi ta raua tamaiti engari i mate. I tae rawa mai a Te Rangipaia raua ko Te Kariri ki a Ngati-Porou, a i mate a Te Rangipaia ki Wharekahika. Taupo. Kei tawhiti noa atu a Taupo i East Cape engari hoki kei te tonga. I runga i nga tikanga pokanoa a te Maori ki te whaka-whitiwhiti i nga kupu o nga waiata, kua kapea te kupu Taupo, kua whakaurua ko te kupu ‘reinga’. Tena pea i rapu nga mahara o Te Rangipaia ki a Te Heuheu to Taupo tangata. Tikirau. Ko te hiwi i Whangaparaoa, kua kiia nei e te pakeha ko Cape Runaway. I te rerenga mai o nga waka i Hawaiki i whakahangaitia mai nga ihu o nga waka ki Tikirau.

MAORI POETRY TRANSLATION As oft as I partake of food, So oft my myriad thoughts stifle me; I appreciated you not when alive, And now when beyond recall, I long for you. O, sorrow, quickly eat into my being, The sooner then would my spirit be at Taupo Instead of being in the world, greeting in vain, Southerly clouds that pass scattering O'er Tikirau peak. Beyond which live my dear ones who consume me alive.