‘Te Hui Ā Tūhoe’

Te Ao Hou, November 1973, Page 2

‘Te Hui Ā Tūhoe’ by Mona Riini ‘Titiro, ki runga o Taiarahia, He maunga whakarongo ki ngā hau.’ Ko Taiarahia te maunga. Ko Whakatāne te awa. Ko Tūhoe te iwi iti ee. I te Paraire te tuarua o ngā rā o Hūne, ka tīmata te Hui ā Tūhoe i Ruātoki. He tuatoru tēnei mō ēnei huihuinga. Ko ngā hui tuatahi, tuarua, i tū ki Mātaatua, ki Rotorua. Ko te hui tuatoru nei e tika kē ana ki te marae o Te Tira Hou ki Ākarana, ēngari i roto i ngā uauatanga, pēhea rānei, ka kore e taea e rātau te whakatutuki. Nō reira ka whakahokia mai ki Ruātoki E toru wiki i homaitia hei whakatikatika i ngā raruraru, i ngā marae, i ngā mahi e pā ana ki te hui nei. Ahakoa he poto noa tēnei wā, i tino kaha te komiti whakahaere ki te whakatikatika. Te marae hei whakaeke mō ngā tāngata, me ngā rōpu, ko Rewarewa. Tēnei marae, e rua ngā wharepuni me te hōro nui e mōhiotia nei ko ‘Anzac’. Ko ētahi o ngā marae moenga mō ngā tāngata, ko Ōhutu, ko Tūmātauenga, ko Tōtara, ko Tauarau, me Ngāhina. Ko Rewarewa te marae mō ngā koroua, kuia mē ngā tāngata whakahaere i te hui. Te tumuaki ko Hoani Rangihau, te hēkeretari ko Piki McGarvey. Ō rāua hoa, ko te komiti whakahaere o te wā kāinga. Te komiti nui o te Hui ā Tūhoe, ko ngā māngai tokorua i whakahuatia ake me, ngā tarikete tokotoru o ia rōpu. I te ono karaka i te pō o te Paraire ka tae mai ngā rōpu tuatahi, nō Mataatua, nō Kawerau. Ka mutu ngā tangi, ngā mihi katoa, ka whakamahanatia ō rātau puku ki te tī, parāoa parai, parāoa koroua, parāoa rēwena. I te māhanahana tonu hoki ngā parāoa nei. I muri o te kai, ka tangi te pere mo te karakia. E rua ngā karakia i whakahaeretia. I roto i a Rangimōaho ko ngā Ringatū i te whakahaere, i roto i a Kuramihirangi ko nga Perehipitiriana, Ko Makaiwa rāua ko Tiakina. Kia mutu ngā karakia, ngā mihi anō i roto i te wharepuni, kātahi anō ngā take tuatahi ka haere, arā, ngā taupatupatu. Te kaupapa i whakatakotohia i tērā tau, ko tēnei, ‘E tika kē ana ināianei mā ngā tamariki o Tūhoe e whakahaere ngā mahi ā Tūhoe’. Ngā tāngata e āhei ana ki te whakauru ki roto, kia iti iho ngā tau i te toru tekau mā rima. Tokotoru ngā kaikōrero mo ia karapu, rōpu rānei, ā, mē korero Māori katoa. Te tāima hei kōrero mo ngā kaiārahi kia rima meneti, ā, ko ngā kaikorero o muri atu kia toru meneti. Ngā karapu i tū tuatahi ko Tāwera (whakahē) ko Mātaatua (whakaae). Ka hinga i a Tāwera a Mātaatua. I hinga ai a Mātaatua nā te mea kāhore te kaiārahi i kōrero. Tū mai ana ki te kōrero ka uru pea te ihiihi ki roto i a ia, ā, kore rawa atu i puta mai he kōrero. E. mōhio ana hoki au ki tēnei kōtiro, he tino mātau ia ki te reo Māori. Hei aha, kua pai ia mō tērā tau. I muri iho i ērā ko Ruātoki (whakahē) rāua ko Kawerau (whakaae). Ka rawe hoki ā rātau kōrero, ā rātau whakatakoto kaupapa. I hinga a Kawerau i a Ruātoki. Mutu rawa ake ēnei taupatupatu kua tekau mā tahi karaka. Ka puta mai ki waho i te wharepuni, kua hora kē te hukapapa, ā, kua tae mai hoki te pahi o Tūrangi. I muri i te waeganui pō ka tae mai a Ruatāhuna. Kia mutu te kapu tī ka haere rātau ki ngā marae, ki te moe. I te ata tonu atu, ka oho ngā karapu o te wā kāinga, arā, a Ruātoki me Tāwera ki te tunu parakuihi. Nō te hāwhe pahi i te whitu, ka pōwhiritia ngā rōpu i tae mai i waenganui pō, i te ata hoki. Nō muri, ka parakuihi.

Ngā whakatikatika mo te tunu kai, whakapai tēpu, horoi i ngā pereti, i meatia i tēnā kāinga he rōpu kē, i tēnā kāinga he rōpu ke. I ētahi wā, e rua ngā rōpu i te mahi tahi. Pēnei haere tonu, ā mutu noa te hui. Ko te Rā Horoi, hei whakamutu i ngā taupatupatu, ā, i te ahiahi ka tīmata ngā tākaro whutupōro. Ka hui te komiti o runga i te ata. ā, mutu rawa ake te hui, kua poto te taima, ā, haere katoa ngā tāngata ki te mātakitaki whutupōro. Kotahi noa iho te taupatupatu i oti. Ko Tūrangi rāua ko Kawerau, ā, i hinga a Kawerau i a Tūrangi. I roto i ngā rōpu i mutu ā rātau taupatupatu i wini i ngā rōpu e whakahē ana. Tino mīharo au ki tēnei tukunga iho nā te mea i a mātau e whakamātautau ana e kimi kaupapa ana hei whakahē, tino uaua kē. Kāore i nui ā mātau take, ko o mātau hinengaro hoki mō te whakaae katoa. Nō reira ka miharo au. I ki ake rā au, i poto te wā, ā, kāore i mutu katoa ngā taupatupatu nō reira kāore te kapu i riro i tētahi. I te pō o te Rā Horoi te kaupapa tino nui o te ā Tūhoe. Ko ngā mahi haka, pao, waiata-ā-ringa, whakangahau, whakataetae. I kaupapa nui ai tēnei, nō te mea e toru ngā mea, he waiata pao, he hīmene, he haka, mē ako me mahi e ngā karapu katoa. Ia tau, he rerekē te pao, te haka me te hīmene. Tino pai hoki ki a au tēnei tikanga, kia mōhio ai ngā tamariki tino tamariki, mē ngā mea āhua pakeke tonu pēnei mē mātau. Ko tēnei hoki te wawata, kia akohia ngā mahi waiata ā ngā tīpuna koroua o Tūhoe kia whakaohoohotia, kia kore ai e ngaro tonu atu. Kei konei katoa tōku hinengaro. Ka pai hoki kua haere ki ngā tangi, ki ngā huihui Māori kua waiata ngā koroua mē ngā kuia, ā, kua tū atu hoki mātau hei āwhina. E ono ngā karapu i uru ki ngā whakataetae. Ko ētahi o ngā rōpu i konei, he tīma tākaro noa iho ā rātau, kāore he tīma haka. Ka pai ngā waiata, ngā haka, ngā ringa ā ngā karapu. Tino ataahua tā rātau tū mai i runga i te pūhara — (teiti), i te papai o ngā pari, ngā kakahu, ngā piupiu mē ngā āhua hoki o ngā kaiwaiata. Te tino ātaahua hoki, ko ngā rau kaponga i whakatūhia, i whakapiripirihia ki ngā taha, ki mua, o te pūhara. Anō he whare kaponga e tū mai ana. Kei te mahi mai ngā karapu, kei te matakitakitia, ā, kei te tirohia ngā pai, ngā hē e ngā kaiwhakawā. He tangata mō te waiata, he tangata mō te haka, ā. pērā haere ai. I ētahi mahi, e rua ngā kaiwhakawā. Kua tohutohutia rātau ki ā rātau mahi. Te nuinga o ngā waiata-ā-ringa me ngā poi, nā ngā rōpu ake i mahi ngā kupu mē ngā rangi. Ko tēnei hoki tētahi mea e mānukanukatia ana e ngā rangitira, kaiwhakahaere, kia tipu ake ngā waiata i a Tūhoe ake. Kua hōhatia te mahi, e mahi kupu nei mō tētahi waiata, ēngari ko te rangi nā te Pākehā kē. Rawe ana te whakarongo ki āu ake kupu, rangi hoki. He nui tonu ngā tāngata mōhio kei roto i a Tūhoe nei. Ki tou a Tāneatua i te tangata, i te motukā i ngā pahi hoki o ngā rōpu. Kore atu hoki e uru ngā tāngata ki te hōro. I pēnei ai, i te homaitanga i te kaute o tēnā rōpu, o tēnā rōpu, e whā rau katoa ngā tāngata. Ā tae rawa ake ki te po nei, he toru tāima kē te nui ake o ngā tāngata i taua kaute. Ka pai a Tūhoe ki te āwhina, ki te hāpai i tana iwi. I te Rā Tapu, i muri o te karakia, ka whakaoti ngā mahi tākaro, he netipōro, he whutupōro. Te ātaahua o te ata, ēngari haere rawa ake te tāima, kua mātao haere, ā, kua ua. Ahakoa ēnei whakararu, me te marangai, i purei tonu atu ngā tamariki, mutu noa. I te ahiahi, ka horaina ngā mahi tāniko, kete, me ngā whakairo kia pai ai te tirotiro ā ngā tohunga o ēnei mahi. Kātahi rawa te tau i tino nui ēnei tāonga. Ko ngā tāniko anake i itiiti, nō te mea, he whakataetae hou tēnei. ēngari ngā whakairo, ngā kete, ka pai te mātakitaki. Ko te kai o te ahiahi, he hākari. He mea kōrero e ngā tāngata o te kāinga, me hākari, hei whakamoemiti, hei whakamutu i ngā mahi katoa. Nō muri i te kai, he karakia, he pikitia Karaitiana, ā, i muri atu ko te wā tuku i ngā tāonga ki ngā rōpu i waimarie. Ko Hoani Rangihau rāua ko Ira Mānihera ngā kaituku i ēnei tāonga. Ngā kapu katoa he tohu maharatanga mō ētahi

o ngā mema, ngā whaea, mātua, koroua rānei o ngā tamariki o Tūhoe. Me whakahua ake e au ētahi, nō te mea he tāngata nui tonu ēnei i roto i a Tūhoe. He tāonga whakairo he kapu rānei, mō Moa Pukepuke, Tui Tāwera, Murakareke, Rotu Chase, Ameria McGarvey, Wairama Ōrupe, Tiaka Biddle, me Taumau Tāwera. E hia atu hoki kei te toe. I tēnei hui nei ka homai anō ētahi kapu mō Hōhapata Heremia, Kaiaho Kereama, me Tiaki Paraki. Kua kitea he mahi, he kaupapa whakataetae mō ēnei tāonga. Ko ētahi o ngā tāonga he whakairo, nā ngā tama tāne o Tūhoe i whakairo, ā, ko ētahi he kapu i hokona mai nō ngā toa kahurangi ā te Pākehā. Kua oti i ngā tamariki te tuhituhi mō ngā hōnore, ēngari iti nei te wāhi hei tuhi māku. I mea ake au i te tīmatanga, he kapu mō tēnā mahi waiata, haka, poi rānei. Ka huihuia ngā māka, ngā kaute ā ngā rōpu. Mehemea i tuatahi, e ono, mehemea i tuarua, e rima, tae noa ki te mutunga. Ko te rōpu i runga rā anō āna kaute, ko Mataatua, ā, nō reira, i riro i a rātau te kapu. I muri iho ko Tāwera, ā, he tāonga anō mō tēnei wāhi. Kia mutu te tuku i ngā tāonga katoa ka tū mai ngā rōpu ki te waiata, ki te haka, ki te whakahōnore hoki i ā rātau wini. Ko te Mane te rā whakamutunga. I muri o te parakuihi te hui ā te komiti ō runga. He hui whakatikatika i ngā raruraru o tēnei hui, ā, he whakatikatika hoki mō te hui o tērā tau. He nui ngā mihi me ngā kōrero i puta i roto i tēnei hui, ā, he roa hoki ngā kōrero e pā ana ki ētahi o ngā kaupapa. Nō te tahi karaka pea i te ahiahi ka mutu te hui. Ko ētahi o ngā rōpu kua hoki noa atu, he kaikā, he tawhiti hoki nō tā rātau haere. Ka hokihoki katoa ngā tāngata ka mahue ko mātau o te kāinga nei ki te whakamutu i ngā mahi. Te mahi tino uaua ko te wehewehe i ngā pereti, kapu, pune me ētahi atu mea i pāhāotia. I muri iho i tēnei ko te whakapai i ngā hōro me ngā wharepuni, he horoi i ngā wharepaku, ā, he kohi para, pukapuka, pati hikareti, pātara, i waho e takoto ana. Ā i konei ka mutu anō tētahi o ngā hui ā Tūhoe. He korero Pitopito ki ngā Karapu. Tira Hou: Ahakoa kāore ō koutou kapa haka kia kaha mai, kei a koutou e whakamoe ana ētahi reo reka, ētahi tarānata. Mātaatua: Kia ora koutou mō koutou i kaha, i toa ki ā tātau mahi, ēngari kia tūpato, kei konei ōna toa e kori atu ana. Kia kaha tonu. Tūrangi: Tēnā rawa atu koutou te rōpu hou mai i tēnei tau. He tamariki ētahi o koutou i haere atu i te kura o Tāwera. Kia ora koutou, mō tō koutou haka, ka whiwhi koutou i te kapu mō te waiata-ā-ringa. Ka pai ngā kupu me ō koutou reo. Kia ora rawa atu. Kawerau: E rua ō koutou rōpu, ka pai hoki. Kia ora te rōpu i whiwhi ki ngā hōnore mō te waiata koaea, me te pao. Kia kaha ake tētahi. Ko tēnei te mea hei whakakaha i a tātau. Ki te whiwhi katoa i te hōnore tuatahi, kua māngere tātau. Kua kī, ā, he mohio rā hoki au. Nō reira, kaua e rarua. Tātau kei kona. Ruātoki: Kia ora Ruātoki. Kei a koutou te nuinga ō ā tātou tamariki mōhio pūmau ki ēnei mahi katoa. Nō reira whakakahatia mai. Kia ora ngā kaiārahi, kai whakahaere i tēnei tau, i kaha nei koutou ki te whakaemi i a tātau, kia kotahi. Kia ora, kia kaha. Tāwera: Kia ora ngā kaiwhakahaere ō tēnei karapu, otirā, ngā toena mai. Nō koutou te kaha ki te ako, i ngā taitamariki kuare ki te reo Māori, kuare ki ēnei mahi. Ahakoa kāore tatau i whai kapu mō ā tatau waiata, kei te pai. Ko te mea nui, i tū koutou ki te haka. Ngā mihi ki a koutou, tamariki mā. ‘He kotahi na Tūhoe e kata te Pō.’