ETAHI KORERO ANO, MO TE TUPUNGA MAI O NGA PORONIHANA Ko te Haahi Momona tetahi iwi e kaha ana te marama o nga whakaatu mo te tupunga mai o iwi Poronihana. E tikina ana nga korero i te Paipera a i te Pukapuka ano hoki a Moromona. No te whanau o Iharaira nga Poronihana, i heke mai i te Whenua i mua noaatu. Ka noho mo tetahi wa i Ihipa, ka mau i a ratou etahi matauranga o Ihapa. Ka whakawhiti i te moana whero. Ka heke haere, a, ka tae ki te taha o te Moananui—(the Pacific) ka arahina i te moana, u rawa atu ki Amerika. Ka tupu i reira, ka huihui ki te takiwa o Panama. He iwi i taea to hohonutanga o nga matauranga o aua wa. Kua keria o ratou taone nunui me o ratou whare nunui. Tera tetahi tangata no taua iwi, he mahi kaipuke tana mahi. I rere ki te moana ka mau i te tupuhi, ka whiua e te moana, ka ngaro atu. Koianei te mutunga o te korero i te pukapuka a Moromona. No muri nei ka tikina atu taua korero, ka honoa atu, i runga ano i nga poropititanga tawhito tenei na hoki, i u taua tangata i ngaro ra ki Hawaii, ki tetahi atu ranei o nga motu o te moana, ko ia te tupuna o nga Poronihana. Ko tona tikanga ra, i ahu mai nga tupuna o nga Poronihana i Amerika. He patai (1) Ko wai te ingoa o te tangata hanga kaipuke nei? (2) Ka tika ranei te kukume rawa atu o te korero o te pukapuka a Moromona? (3) Pehea te tawhiti o Amerika i Hawaii, i Tahiti? (4) Pehea te rere a te ia, me te pupuhi o te hau o te moana? Tenei ano tetahi korero hei tapiri atu mo tera i runga nei. Tera tetahi tohunga no Nowei (Norway) ko tona matauranga he whai haere i te tupunga mai o te tangata. Ki tona whakaaro i ahu mai nga tupuna o te Poronihana i te Motu ki te tonga o Amerika, ara i te takiwa ki Peru. E marama ana taua whakaatu mo etahi iwi i mua noa atu i noho i Amerika. He iwi matau, mahi ahuwhenua, hanga tikanga nunui hoki. Ekitea ana ona temepara, me ona taone i tenei ra tonu. He iwi ke nana i whakaeke mai tenei iwi, na ka patua, ka mate. Kotahi te rangatira i ora ko Kou-tiki tona ingoa i rere ki te moana. Ka maharatia ko ia, ana ko ratou te tupuna o nga Poronihana. Ko aua iwi i heke mai i te wa neke atu i te 1500 tau ki naianei. I te kaha o te whakapono o taua Pakeha ko Te Motu ki te tonga o Amerika te tupunga mai o te Poronihana, no reira ka hanga ratou ko ana hoa, i te waka rite tonu ki nga waka o nga iwi i heke mai nei ki te moana. He mea poro rakau tonu ka hereherea, no 28 Apenira 1947 i rere mai ai i Karoa (Callao) kei Peru, na te ia i pana haere mai, u rawa mai ki Tuamotu i te 7 Akuhata 1947. E 4,300 maero te tawhiti o te whiunga mai e te ia, e toru marama e rere ana i te moana. Ko te ki a aua Pakeha, ka kite ai te ao, na te ia nga tupuna o nga Poronihana i mau mai ki nga Moutere. Ko te kahanga o tenei korero a enei Pakeha, ki ta ratou whakamarama; ara: (1) Reo: E ahua rite ana te reo o nga iwi tawhito a Amerika ki to te Poronihana. (2) Tikanga: Kei te rite etahi o nga tikanga. (3) Tiki: Kei nga Poronihana tenei ingoa a kei Amerika hoki. (4) Hua o te whenua. Ko Peru te kainga tuturu o te Hue, o te Kumara. Ko te ingoa o te Kumara ki reira he Kumar. Ka waiho ai te korero o te Pukapuka Moromona, me te korero a te tohunga o Nowei kotahi tonu ano—ara i ahu ke mai nga tupuna o nga Poronihana i Amerika—i te Whitinga o te ra, kaore i te Uru, i te toonga o te ra. Ka taupatupatu enei whakamarama ki ta Te Rangihiroa. Ko te tino tikanga me whanui ta tatou wananga i enei korero. Me kimi nga waahi kahanga o tetahi takotoranga, me nga wahi kahanga o tetahi, ka mutu ka ata tatari ai. Kaua tatou e mea, ka mau tonu ahau ki taku ahakoa e kite iho ana ahau i te he, Heoi kei nga kahanga, kei nga ngoikoretanga ano hoki te titiro tika. Kua pau ra te whakaatu i nga kahanga o te korero mo te haere mai o nga Porohina i Amerika. Tenei nga kahanga o ta Te Rangihiroa, i ahu mai i Ahia, ki Inia, ki Inonihia, ki te moananuiakiwa. (1) Nga Korero tawhito a Nga Poronihana: Ko te tangi o te korero i ahu mai nga tupuna i te uru, i te toonga o te ra, a i heke ki te whitinga mai o te ra. Kei nga poroporoaki ka mihi ki te wairua e hoki ana whakateuru ki te hinganga o te ra. (2) Nga motu nohanga. Mehemea ka whaia haeretia mai i Malaya ka kitea nga ingoa Poronihana, nga huihuinga tangata e patata mai ana. (Kei tetahi ano o nga pukapuka nei—Kei nga Korero mo Hawaiki—ka whanui atu nga whakamarama.) Tetahi ano hoki, kei te noho tata tonu nga motu o te moana hei hoenga atu mo nga waka, kaore he motu e tawhiti rawa ana, i te timatanga atu, o ta ratou heke. No te tatanga atu ano ki Hawaii katahi ka kumea roa tia te moana. Haunga hoki te ara moana ki Hamoa, kaore e he te manawa kua tae atu ki te moutere, hei whakatatanga. (3) Te Reo. Kei te tino tata te Reo o Malaya, o Sumatra, o Java ki te Reo o nga Poronihana. (4) Te Kumara: He tika ko Peru te kainga tuturu o te Kumara. Engari e maharatia ana he mea mau mai na te waka, i rere atu ki Peru i Marquesas Island, ka muta ka
hoki mai ano. Ko te whakatonga tena o te Kumara me te Hue ki nga moutere. (5) He tika ra he maha tonu nga tikanga, me nga kupu, a Nga Poronihana e rite atu ana ki o Amerika—engari he ahuatanga tenei e kitea ana i nga iwi katoa o te ao. Heoi kaore i tika kia waiho ko aua wahi e tauriterite ra tena iwi ki tena iwi, hei meatanga he iwi kotahi ratou. Kao e rite aua ano nga tangata katoa, ahakoa no hea, i roto i etahi o a ratou tikanga. (6) Momo tangata. Mehemea ka whaia i runga i te momo tangata ka kitea, he momo ke Nga Poronihana, he momo ke nga iwi o Amerika. He Mongoraiti nga Inia o Amerika, he Iuropoiti ke nga Poronihana. (7) Nga Waka. Ko tetahi korero pai tonu hoki, kaore he waka o nga moutere o te moana e tika mo te hanga waka rere i te moana, engari a Amerika he rakau rarahi. Otira me titiro i te hanga o te waka o nga moutere. Herea ruatia ai te hanga o nga waka. Tetahi ahakoa ririki nga waka I tenei ra e taea ana te hoe ki waho i te moana, i te toa o te tangata i te matau hoki ki nga tohu o te rangi me o te moana.
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/periodicals/TAH196112.2.25.3
Bibliographic details
Te Ao Hou, December 1961, Page 48
Word Count
1,252ETAHI KORERO ANO, MO TE TUPUNGA MAI O NGA PORONIHANA Te Ao Hou, December 1961, Page 48
Using This Item
E here ana ngā mōhiotanga i tēnei whakaputanga i raro i te manatārua o te Karauna, i te manatārua o te Māori Purposes Fund Board hoki/rānei. Kua whakaae te Māori Purposes Fund Board i tōna whakaaetanga ki te National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa kia whakawhanake kia whakatupu hoki ā-ipurangi i tēnei ihirangi.
Ka taea e koe te rapu, te tirotiro, te tā, te tiki ā-ipurangi hoki i ngā kai o roto mō te rangahau, me ngā whakamātau whaiaro a te tangata. Me mātua kimi whakaaetanga mai i te poari mō ētahi atu whakamahinga.
He pai noa iho tō hanga hononga ki ngā kai o roto i tēnei pae tukutuku. Kāore e whakaaetia ngā hononga kia kī, kia whakaatu whakaaro rānei ehara ngā kai nei nā te National Library.
The Secretary Maori Purposes Fund Board
C/- Te Puni Kokiri
PO Box 3943
WELLINGTON
Waea: (04) 922 6000
Īmēra: MB-RPO-MPF@tpk.govt.nz
Information in this publication is subject to Crown copyright and/or the copyright of the Māori Purposes Fund Board. The Māori Purposes Fund Board has granted permission to the National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa to develop and maintain this content online.
You can search, browse, print and download for research and personal study. Permission must be obtained from the board for any other use.
You are welcome to create links to the content on this website. Any link may not be done in a way to say or imply that the material is other than that of the National Library.
The Secretary Maori Purposes Fund Board
C/- Te Puni Kokiri
PO Box 3943
WELLINGTON
Phone: (04) 922 6000
Email: MB-RPO-MPF@tpk.govt.nz