TAINUI TUATAHI

Te Ao Hou, March 1960, Page 21

TAINUI TUATAHI na HIRENE WIKIRIWHI Te Tino ingoa tenei a Tainui. I whanau mai ra tenei ingoa i whea? Kaore tonu ahau e mohio ana ki te whakamaoritanga tuturu o tenei kupu, otira ko te mea i rangona e au, he kupu tenei i hoatu ki te waka i hanga mai i te Hawaiki i Tawhitiroa1. He mea kite e nga tohunga o nga tipuna o taua wa te tino nunui o nga tai e haruru atu ana ki te komutuawa i tau ai nga waka i taua kainga tuatahi o te iwi Maori. Ko Arawai2 te kurei i patata ki taua tauranga. Ka papaki mai nga tai nunui o te Hawaiki i Pamamao3 ki taua kurei, katahi ka korohihi te au o te moana rere tika tonu ena tai nunui ki Tahiti—ki te Hawaiki i Tawhitinui4. Koanei te arawai—he au moana i tere mai ai nga waka ki Aotearoa. He ingoa waka a arawai, ara a te Arawa5 te whanaunga tata o Tainui. Katahi ano te rangatahi ka kite i enei whakamarama, no te mea, katahi ano ka tuhituhia tenei whakamaoritanga o te ingoa nei, “Tainui”. Ka waiho e au ko tenei tonu hei taitara mo tenei korero—Tainui Tuatahi. Titiro ki te waiata a Peou, ko te nama kotahi rau, e waru tekau, ma ono o nga Moteatea6. Nana i whakararangi mai nga waka. Tuatahi tonu ki mua o tana tataki, ko Tainui. O nga tangata i whakapiraratia ki te motu, tuatahi tonu o te rarangi ingoa, ko Hoturoa te tangata o Tainui. No muri rawa a Ngatoro, a Tamatekapua, a Rongokako me Tamatea. Ahakoa, na te Whetu-Marama7 o te Tairawhiti i whakanui nga tangata toa o te ope taua—te Hokowhitu a Tumatauenga o te Pakanga—Tuarua kua pahure ake nei, he rangatahi ratou. I penei tana umere: Aatea me te Waipounamu Tenei o kura e, Na te toto heke ra Na te whakamomori, Moana8 e, Manahi9 ra!, Me Te Tuahu10 ra!, E tama ma i hira ai Ahau ki runga ra. E honore ana tenei waiata i nga marohirohi, i nga toa rangatira o te motu, engari mehemea tatou ka kimi i te tangata o te motu; ka amine toku ngakau ki te whakaaro a te Tauheke11 o Ngati Ruanui e noho mai ra i te take o Taranaki maunga. “I muri i a koe (e poroporoaki ana te kaumatua ra ki nga pungarehu o te Rangihiroa12) kotahi tonu te tangata. Ko to mokopuna13 e noho mai ra i te au o Waikato.” Kei te whakanui tenei kupu i te Upoko-ariki o Tainui, kia iria ko ia hei tangata tuatahi mo te motu. Ko Koroki te uri o nga kingi Maori, i timata mai ra ia Potatau14. Ka takoto te korero a Taranaki ki waenganui i nga waka e whitu i tau nei ki Manukorihi15 i te ra i mauria ai nga pungarehu o Te Rangihiroa ki te pa whawhai o Ngati Mutunga i Okoki16, i Urenui, kaore i amuamu tena whakaminenga nui. I amine katoa pea ratou? Tainui tuatahi. Ka pehea o tatou whakaaro i tenei ra. Kua roa te ngaronga atu o te Rangihiroa, o Apirana, o Pomare, o Peneti. Kua hinga te kawanatanga o taua ra. Kua tu mai ki mua o tatou ko Tirikatene, te matamua o nga mema Maori. He toa, he kaha a Tirikatene—te Honore—mema mo te Waipounamu, Honore Minita mo Nga Ngaherehere17, te Ringaringa-Katau18 o te Pirimia o te Motu, o Te Naahi19, ko ia nei hoki te Honore-Minita mo nga Mea Maori. Kaati, ahakoa kua taea e Tirikatene nga taumata teitei o te Whare Paremata me whakamoemiti tatou ki a ia, engari maku e ki noa ake waiho ano a Kingi Koroki ki mua. He turanga paremata to Tirikatene, he turanga marae to Koroki. “Kia ora tahi korua, nga mana, nga reo o te iwi Maori. Kaore hoki e warewaretia ana nga mema mo Te Tairawhiti, mo Te Tai Hau-a-uru, me Tapihana Paikea o te Tai Tokerau.” Tera tetahi tokorua e tika ana kia whakapuakina hoki. Tuatahi ko Te Rotohiko20, kaumatua o Nagti Poneke. I te wa i a Te Pereiha21 e tu ana hei Pirimia ko ia, ko Te Rotohiko tana hekeretari mo nga Mea Maori. He turanga rangatira tenei. I whanau mai etahi tikanga nunui i te wa e noho mai ana a Te Rotohiko i te taha o te Pirimia. No Ngati Maniapoto te tangata nei. Ko Maniapoto he mokopuna na Raukawa mokopuna a Tawhiao, mokopuna a Rakamaomao, mokopuna a Motai, tama a Hotumatapu, mokopuna a Hoturoa o Tainui.22 Ko Tipene Watene23 o Ngati Maru te tuarua. No te kakenga o Tirikatene ki tona taumata Minita ka watea to turanga Tiamana mo te Komiti Reipa Maori. Ka riro i te tangata nei tenei nohoanga rangatira. He uri ia no Marutuahu24 tamaiti a Hotunui, te tangata no runga i a Tainui, i haere mai ra i tawahi. Tera etahi tangata, tokorua, he takuta tahi raua. Katahi ano enei taitara ka taea e taua e te Maori. Ehara i te Takuta25 mo te whakaora

tangata, kaore, he Takuta enei mo te ekenga ki te taumata o nga paepae e toru, o nga whakamatautauranga e whakairotia ana e nga wharewananga nunui o te Ao. Ko te paepae-tuatahi he takakau26, te tuarua he mahita27, ko te tuatoru ko te takuta e korerotia nei. Ko Maharaia Winiata i haere ki Etinipara28 i Kotarana, Ingarangi mo tenei taitara. No tona hokinga mai ka hoatu e ia tana Tiwhikete Takuta ki a Waikato, Kei roto o Mahinarangi tenei taonga e takoto ana. Kaore atu he marae o te motu i peneitia. Ko Maharaia, he uri no Taoi-te-kura29, te punatoru wahine a Uenukukopako. He wahine rangatira a Taoi-tekura, he mokopuna na Tamatera, tamaiti a Maru-Tuahu, tama a Hotunui. Ka kitea ai, no Tainui hoki te tangata nei a Maharaia. Ko Purihi Piiki30 te takuta tuarua. Ko tona taitara i whiwhi mai i te wa e haere ana ia ki te whare-wananga o Iniaana i Amerika. No Ngati-Maniapoto ia; a ra, no Tainui, Tainui tuatahi. Me korero te marae i hanga e Te Puea mokopuna a Kingi Tawhiao. Kei Ngaruawahia a Turangawaewae, te marae puroto o te motu. Te marae kotahi31 i whakaanuia e Kuini Erihapeti, te mokopuna tuarua a Kuini Wikitoria nana ra te Tiriti o Waitangi, nana ra i whakatuwhera te huarahi Kingitanga i whakaturia ai a Potatau te Wherowhero hei kingi tuatahi mo te iwi Maori.32 Ahakoa tawhio te haere a te tangata kia mene katoa ai nga marae o te motu, te kore e kitea he pa, he kainga ranei i penei te ataahua me Turangawaewae. Ae marika, he wahine purotu a Turangawaewae. Tainui Tuatahi. Hei tui i taku korero ina te Tainui whakamutunga. Ko tenei tangata i haere ki te whawhai. Ko te ope Maori i roto o te Matua Nui33 o Nui Tireni. Ko tenei Matua he mea tuku e nga mana nunui o Ingarangi kia tu hei pa tuwatawata ki nga nga kohe o Karihi34. Ko te hoariri kei te kokiri mai i Rumenia. Kua hinga noa atu a Wiwi35. Ko Itari kua kuhu ki raro i te mana o Hitara. He penei me te kutikuti36 te kokiri a Tiamani me Itari. Ko Itari kei te hau-a-uru o Karihi e patu haere mai ana i nga hoia o Karihi. Ko Tiamana i te rawhiti e kokiri mai ana. I tenei taha te ope Maori, ka tutuki te Maori me te Tiamana i nga ra o Aperira, o te tau, kotahi mano, e iwa rau, e wha tekau, ma tahi. Ko te riri tuatahi i te take o maunga Orimipia37—maunga tapu o nga atua o Karihi. Ko te kamupene Maori i whawhai tuatahi no Tainui, me Aotea, me Takitimu. He pakeha to ratou Meiha kapene, ko Taea.38 He awaawa hohonu i waenganui o nga Maori me te hoa-riri. He ngaherehere katoa taua waahi. He awa ko Mawaroneri39 te ingoa i roto i taua awaawa. No te putanga o te hoariri, i kitea atu e heke iho ana ki te whakawhiti mai i te awa. Ko nga tutei i mua. Katahi na ka tukuna atu e Maiha Taea tana tino tutei pakari, kia riro mana e titiro ki te tokomaha o te hoariri. E heke iho ana nga tiamana, e whakatikatika atu ana te Maori nei. Kua tae nga tiamana ki te awa, kua timata te peke haere i runga kohatu kia kore ai e maku, he awa whanui hoki, engari he papaku noaiho. Katahi ano te Maori nei ka kite tutata i te hoariri—tokotoru rawa enei—he rima tekau iari pea te mamao atu. Ka paku tana pu, okeoke ana te hoariri tuatahi, ka paku ano tana pu, ko te tuarua kei roto i te wai e takoto ana. No te tuatoru o ana pupuhitanga ka rutua te tiamana tuatoru ki roto wai, engari i tukaiakiko. Ka whati tera, ka oma whakamuri. Ko te hokinga tenei o te Maori nei ki te ripoata ki tana apiha whakahaere. Mehemea, ko nga ra o mua, kua ahei te Maori nei ki te haparangi—“Aue’. kei au te mataika!” Nana te ika tuatahi a te Atua o te riri a Tu. No nga ra o Aperira te korero nei. Kaore i pau te tau, ka hinga te tamaiti nei i te riri ki Kahaara40 i Ripia. “Homai taku pumihini! mau e whakakii te makahiini41 ki te mataa! kia mau! kia u!” I a ia e hautu nei i tana hoa, kua mate ke. Kua tuwhera ke tana tinana i te heera akitaika42, kua whero ke te oneone o te koraha o Ripia i ona toto. Auahi ana tana pu-mihini i tana maia ki te anga mua tonu ki te hoariri e karapoti ana i a ia. “Me mate au; me mate ki a Tu.” Koianei ana kupu poroporoaki. Ta te toa taana tikanga! “Te puhi o Tainui e Titoki ra, Te takere o te waka, Tahuri ra, Tau, tau, takoto ana …”43 Ka tapukehia te tamaiti nei e ona hoa ki te waahi tonu i hinga ai ia, ka uhia a runga i a ia ki nga keehi rino44 pupuri i nga mataa i pau i tana pu-mihini. Ko te ingoa o te tamaiti nei—ko Haihana Tiaki TAINUI.