KO TE HAERENGA O TE WHAKAPONO KI AOTEAROA, NA MANGA KAMARIE

Te Ao Hou, April 1958, Page 19

Last year Rev. Manga Cameron gave three broadcasts on The Coming of Christianity to New Zealand. The first of these broadcasts was published in our last issue and here are the other two, dealing mainly with missions south of Auckland. KO TE HAERENGA O TE WHAKAPONO KI AOTEAROA, NA MANGA KAMARIE I taku korero tuatahi ra na i whakaoti ake i konei kua puta mai te Mihinare i Pewhairangi kua tae ki Kaitaia a e taone kei konei mai o Pukepoto. Tahuri mai te mahara o nga Mihinare i Pewhairangi ki te tai whakarunga, ara ki Tauranga me era wahi. No te Oketopa toru tekau ma toru te tau ka haere mai te Henare Wiremu, a Brown, a Thurburne, me Morgan, ka haere mai ki Pewhairangi ki te takiwa o te Hauraki. Kua pakaru ra hoki te tima o Henare Wiremu ki te wahapu ta Hokianga i te tau rua tekau ma waru na reira ka rere mai ratou ra runga poti, ara, open boat, ka u ki Kopu te wahapu o te awa o Waihou, ara te Thames River. I te karakia o te ahiahi, ta te Mihinare tikanga. Ko te mea nei e rua rau nga Maori i huihui ki reira. Ka timata te karakia a te Wiremu. Ka haere ki nga waiata ki nga himene nga whakautu oti katoa i te whakaminenga. Na, kia mahara mai koutou kahore ano he Mihinare kia noho ki reira. Na wai enei iwi i ako ki te karakia? No te mutunga o te karakia ka katuria toko toru nga taitama he mea kura ki Paihia na, ka pakari i reira ka hoki mai ki te kainga i Hauraki nei. Na enei tokotoru te hunga nei i whakaako ki te karakia. Ka neke mai a te Wiremu ma i reira tae mai ki te Matamata, kei reira te kaumatua nei a te Wherowhero e whanga atu nei i a ratou. I te mea ka whakamanuhiritia a Te Wherowhero ka inoia kia noho etahi o nga Mihinare ki reira. Ka oti ake te whiriwhiri me whiriwhiri tetahi kainga i waenganui ana i Waikato, i Hauraki, ka tau ko Puriri hei kainga Mihana. A no taua tau ano toru tekau ma toru ka whakanohoa e ia a Morgan raua ko Priest ki Puriri. I tenei wa e noho raruraru ana enei iwi, a Waikato raua ko Ngatimaru. Na, i runga i te whakaaro kia houhia te reinga ka tirohia me whakanoho etahi Mihinare i reira; no Pepuere toru tekau ma wha te tau ka haere mai a Brown raua ko Hamblyn ki te whiriwhiri kainga i Waikato. I Hurae muri tata mai ka haere mai ano a te Wiremu, a Brown, Morgan, a Waihou te haere mai ra runga rawhe tae mai ki Ngaruawabia ka tika tonu ki Mangapouri. Na, ka whakanoho ia he Mihana ki reira te tau toru tekau ma wha. Ko Morgan te te Mihinare hei whakanoho ki reira. No te tau i muri tata mai, no Aperira toru tekau ma rima te tau, ka whiriwhiria he Mihana ki Matamata ka whakanoa ko Brown ki reira. Hei aha ai tapaku ai i te korero mo enei kainga Mihana? Kati, ko Puriri kua poua te tau toru tekau ma toru; ko Mangapouri te tau toru tekau ma wha; ko Matamata te tau toru tekau ma rima; a, kahore au e tika ana kia tapaku i nga korero i konei no te mea kihai roa i muri mai ka nekehia enei Mihinare, ko te take hoki nekehia ai, ko tenei: I te wa e patu haere ana a hau nei i roto i Waikato me Hauraki ka neke mai etahi o nga iwi kia pipiri mai ki Hauraki noho ai. Na, i te mea kua mate nei a hau i te tau rua tekau ma waru kua mumutu haere te mahi o Ngapuhi. I tenei ka hoki a Waikato ki ona kainga ki te taha pai ko ia ka whakarerea a Mangapouri me era atu kainga e nga Mihinare. Kihai ratou i haere ki Kawhia i te mea kua nohoa e te Weteriana, ra runga i tetahi tirimana i hanga i waenganui i te Mihinare me te Weteriana, me hanga ki Mangungu, ki Horeke, ki Hokianga, i te tau toru tekau ma whitu. Te tirima nei penei ko Kawhia me tera tai me wai hoki te Weteriana. Na runga i tenei whakaaro ka neke atu nga Mihinare ki Manukau, i Akarana. I Akuhata toru tekau ma ono te tau ka noho a te Manihera ki reira, a i muri mai ka neke mai a te Manihera ki te wahapu o Waikato i te tau toru tekau ma iwa. Kati mo konei. taku korero tuatahi ra na i whakaoti ake i konei kua puta mai te Mihinare i Pewhairangi kua tae ki Kaitaia a e taone kei konei mai o Pukepoto. Tahuri mai te mahara o nga Mihinare i Pewhairangi ki te tai whakarunga, ara ki Tauranga me era wahi. No te Oketopa toru tekau ma toru te tau ka haere mai te Henare Wiremu, a Brown, a Thurburne, me Morgan, ka haere mai ki Pewhairangi ki te takiwa o te Hauraki. Kua pakaru ra hoki te tima o Henare Wiremu ki te wahapu ta Hokianga i te tau rua tekau ma waru na reira ka rere mai ratou ra runga poti, ara, open boat, ka u ki Kopu te wahapu o te awa o Waihou, ara te Thames River. I te karakia o te ahiahi, ta te Mihinare tikanga. Ko te mea nei e rua rau nga Maori i huihui ki reira. Ka timata te karakia a te Wiremu. Ka haere ki nga waiata ki nga himene nga whakautu oti katoa i te whakaminenga. Na, kia mahara mai koutou kahore ano he Mihinare kia noho ki reira. Na wai enei iwi i ako ki te karakia? No te mutunga o te karakia ka katuria toko toru nga taitama he mea kura ki Paihia na, ka pakari i reira ka hoki mai ki te kainga i Hauraki nei. Na enei tokotoru te hunga nei i whakaako ki te karakia. Ka neke mai a te Wiremu ma i reira tae mai ki te Matamata, kei reira te kaumatua nei a te Wherowhero e whanga atu nei i a ratou. I te mea ka whakamanuhiritia a Te Wherowhero ka inoia kia noho etahi o nga Mihinare ki reira. Ka oti ake te whiriwhiri me whiriwhiri tetahi kainga i waenganui ana i Waikato, i Hauraki, ka tau ko Puriri hei kainga Mihana. A no taua tau ano toru tekau ma toru ka whakanohoa e ia a Morgan raua ko Priest ki Puriri. I tenei wa e noho raruraru ana enei iwi, a Waikato raua ko Ngatimaru. Na, i runga i te whakaaro kia houhia te reinga ka tirohia me whakanoho etahi Mihinare i reira; no Pepuere toru tekau ma wha te tau ka haere mai a Brown raua ko Hamblyn ki te whiriwhiri kainga i Waikato. I Hurae muri tata mai ka haere mai ano a te Wiremu, a Brown, Morgan, a Waihou te haere mai ra runga rawhe tae mai ki Ngaruawabia ka tika tonu ki Mangapouri. Na, ka whakanoho ia he Mihana ki reira te tau toru tekau ma wha. Ko Morgan te te Mihinare hei whakanoho ki reira. No te tau i muri tata mai, no Aperira toru tekau ma rima te tau, ka whiriwhiria he Mihana ki Matamata ka whakanoa ko Brown ki reira. Hei aha ai tapaku ai i te korero mo enei kainga Mihana? Kati, ko Puriri kua poua te tau toru tekau ma toru; ko Mangapouri te tau toru tekau ma wha; ko Matamata te tau toru tekau ma rima; a, kahore au e tika ana kia tapaku i nga korero i konei no te mea kihai roa i muri mai ka nekehia enei Mihinare, ko te take hoki nekehia ai, ko tenei: I te wa e patu haere ana a hau nei i roto i Waikato me Hauraki ka neke mai etahi o nga iwi kia pipiri mai ki Hauraki noho ai. Na, i te mea kua mate nei a hau i te tau rua tekau ma waru kua mumutu haere te mahi o Ngapuhi. I tenei ka hoki a Waikato ki ona kainga ki te taha pai ko ia ka whakarerea a Mangapouri me era atu kainga e nga Mihinare. Kihai ratou i haere ki Kawhia i te mea kua nohoa e te Weteriana, ra runga i tetahi tirimana i hanga i waenganui i te Mihinare me te Weteriana, me hanga ki Mangungu, ki Horeke, ki Hokianga, i te tau toru tekau ma whitu. Te tirima nei penei ko Kawhia me tera tai me wai hoki te Weteriana. Na runga i tenei whakaaro ka neke atu nga Mihinare ki Manukau, i Akarana. I Akuhata toru tekau ma ono te tau ka noho a te Manihera ki reira, a i muri mai ka neke mai a te Manihera ki te wahapu o Waikato i te tau toru tekau ma iwa. Kati mo konei. Me huri ahau ki tera wahi ki Rotorua. A, i rongo ake koutou i tera wiki te tau rua tekau ma waru ka tae a Pango ki Pewhairangi. A tau toru tekau ma tahi ka tukua a te wharetutu, he rangatira ano no Te Arawa ki Pewhairangi. Toru tekau ma tahi a te tau na ka neke mai a ae Henare Wiremu raua ko te Hapimana ki Rotorua. Na, no te tau toru tekau ma rima a ka poua te Mihana ki Rotorua. I Hurae, ko te Hapimana te Mihinare me whakanoho ki reira. Me huri ki tera tai ki Tauranga poto noa ake tona korero. Toru tekau ma rima te tau ka whakanohoa te Mihinare a William Wayne ki Tauranga.

Na, ka neke atu ki Opotiki taku korero. Toru tekau ma waru te tau ko etahi ropu no Opotiki i haere mai ki Tauranga. To ratou hokinga ka whakarerea iho etahi tokorua ki Tauranga ako ai. E toru marama nga taitama nei e ako ana ki te whakapono i Tauranga. Ka pau te toru marama ka hoki ki Opotiki na, ka kauhau i te rongopai ki reira. Te tau toru tekau ma iwa ara i muri tata mai ka rongo a te Wiremu Wiremu tera nga Maori o Opotiki e huihui ana ki te karakia me era atu mea. Ko aia i toko ake ai te whakaaro kia tonoa tetahi Mihinare ki reira no te tau wha tekau ka tukua a te Wirihana hei Mihinare tuturu ki Opotiki. Na, me whai au i te ahua o te kawenga mai o te Whakapono ki Waiapu ki Poneke, a ki Whanganui. No Aperira toru tekau ma toru te tau, tera tetahi tima mahi tohora kei te East Cape. Na, ko etahi Maori i kake ki runga ki taua tima, no Ngatiporou. Na te awha ka puhia te tima nei, u atu ki Pewhairangi. Ka whai nga hunga o Ngatiporou nei kia hoki mai ki te kainga. Ka kake mai i runga i tetahi atu tima, na, ka puhia ano e te hau ka whakahokia ano, u atu ano ki Pewhairangi. Te taenga ki reira ka tangohia e nga Mihinare. Na ratou i manaaki, i ako, e waru rawa marama e whakaakona ki reira. No te paunga o te tau toru tekau ma toru na, ka whakahokia mai ki Hicks Bay. No Hanuere toru tekau ma wha ka u mai ki reira ka tae mai ki reira ka huri ki te ako i to ratou iwi. Me huri taku korero ki tetahi tangata, ko Taumatakura te ingoa. No Ngatiporou te taua tangata, I tae ki roto i nga mahi whakarau ka tae ki Pewhairangi, i reira e akona ana, he tangata matau, na, ahakoa kihai i huri ki te whakapono. No te hokinga mai o nga tangata nei i runga i te kaipuke nei i te tima nei ka haere mai a Taumatakura me ratou. Ka riro ko ia te kaiwhakaako pai rangatira o ratou. I mohio ki te tuhituhi. Ko tona pepa tuhituhi he rakau he mea pani ki te hinu ki te pungarehu a ka tuhia ki te rakau he makakoikoi. Na tenei tangata i kauhau nui te whakapono. Wha tau i muri mai tau toru tekau ma waru ka tae a te Wiremu me etahi Maori kaiwhakaako tokoono ratou ki Waiapu, ki Turanga. Tae atu i reira ka kite te nui o te mahi, na, Taumatakura me ona hoa. Kua oti te karakia, na me nga wharekarakia ki reira. No muri mai tau wha tekau ka tonoa a te Wiremu Wiremu, no Hanuera ka tae ki Turanga. Taenga atu ki reira na kua rahi ke nga whakaminenga e karakia ana ki reira, a neke atu i te mano tangata e huihui ana ki te karakia. Ka huri atu ki Waiapu, na, kua nui atu i te toru mano nga tangata kua matau ki te whakapono. Kati ano mo konei. Kua u te whakapono i roto o Waiapu. Te taha ki te Wairoa, na etahi tangata no Rotorua me na tetahi ano i ahu mai i Pewhairangi i reira e akona ana, na ratou i timata te whakapono i te Wairoa. Me huri ahau ki tera tai, ki Poneke. Na wai te whakapono i kawe ki reira? Me timata taku korero ki tetahi tangata, ko Ripahau te ingoa. I tae ia ki Pewhairangi i runga i nga mahi whakarau i te tau toru tekau ma ono. Te tangata nei i mohio ki te matauranga i akona. Ka neke mai tetahi ope taua i Ngapuhi i haere mai ki Rotorua ka whai mai a Ripahau me ratou. I runga i tona wawata kia tae ia ki ona whanaunga i Poneke. Taenga ki reira ka tupono ki a te Tamihana Te Rauparaha na ka rongo a te Tamihana i nga mahi o te whakapono i Pewhairang ka tohe kia akona ia e Ripahau. Ka haere raua na, me te whanaunga o te Tamihana, ko Te Whiwhi te ingoa. Ka haere ki Kapiti. E ono raw marama i reira e akona ana. Ka pau tena ono marama ka haere a te Tamihana raua ko Te Whiwhi ki Pewhairangi, ki Waimate. Ka tohe ki tukua mai he Mihinare. Na, i reira ka haere ma a te Wiremu me tetahi Pakeha, ko Hadfield te ingoa, he Pakeha tata ana ki te mate. Na, k: haere mai raua ka u mai ki Poneke, te whitu o nga ra o Noema toru tekau ma iwa te tau. K neke ake i reira ki Waikanae e tu ana he whare karakia me nga tangata kua akona ki te whaka pono. Tae mai ki Otaki he wharekarakia ano ke A beautiful symbolic gift from the Fiji Rugb team last year was this shell which will be mounte on the baptismal font in the Wairarapa Anglica Church in Masterton. Holding it is Rev. W. Vercoe, then Wairarapa Anglican Maori pasto now stationed at Feilding. (Evening Post Photo)

The foundation stone of the Rangiatea Methodist Maori hostel at New Plymouth was laid last November by the Rev. Dr Raymond Dudley, the Indian clergyman who is now president of the Methodist Conference of New Zealand. The hostel is for Maori girls going to school in New Plymouth. (Taranaki Herald Photo) reira. Na, kua u te whakapono ki reira na enei Maori ano i kauhau te whakapono ki reira. I eke mai i reira haere mai a te Wiremu ki Putiki. I te taenga mai ki reira kua mau ano te whakapono ki reira. Me hoki aku korero ki muri, tau toru tekau ma ono, ka haere mai etahi tangata tokorua no Hawera no Ngati Ruanui i te kauhau ki Whanganui. Kihaii paingia i reira, ka patua. I muri mai ka haere mai ano etahi atu i pera ano, ka patua. Engari na, no te tau toru tekau ma waru ka haere mai tetahi ko Wiremu Te Tauri, he rangatira no Taupo, ka haere mai ki te kauhau i te whakapono ki Whanganui, ki Putiki. Na, na Hoani Wiremu Hipango i awhina na, ka tupu te whakapono ki reira. Kati tenei. Ko te Waiapu tera, ko te Wairoa, ko te takiwa ki Raukawa me te Wainui-a-rua. Kua tae te whakapono kua kauhautia ki reira. I enei katoa puta i Aotearoa na Maori ano te ako, na ratou i kauhau. Ko enei taonga enei mahi, he mana tunga rangatira, na o tatou tupuna kia tatou i tangata ai ratou i to ratou nei ao i oha kii ai ratou, a, e te whanau i muri nei kia mau ki te whakapono kia aroha ki te tangata. Na, na reira hei taonga pupuri ma tatou. Kati mo konei. A kua tae mai te whakapono ki a tatou, puritia kia u, ma te Atua koutou e manaaki, e tiaki, a, kia ora ano tatou. ⋆ ⋆ ⋆ At the annual competition for Maori homegardeners in the Tauranga district the first prize for a fully established garden was won by Mrs Roy Matthews (Cambridge Road); the greatest improvement was shown by Mrs Jim Foster (also Cambridge Road) and the best work on a new home was done by Mrs Myra Dickson (Matapihi).