KO TE PAAMU TUATAHI WHAKATIPUTIPU KAU A TE MAORI

Te Ao Hou, Spring 1953, Page 23

KO TE PAAMU TUATAHI WHAKATIPUTIPU KAU A TE MAORI Ka rua tau e matakitaki puku ana te hunga whai whakaaro ki te timatanga mahi whakatiputipu kau a tetahi Maori, tamatuatahi pea te Maori ki tenei tu mahi. Ko te kaiwhakahaere o taua paamu ko Tutahanga Jones te matamua o nga tamariki a M. R. Jones a kua maha nga puuru kuao kua whakawhiwhiate taua paamu ki etahi o nga Maori o Te Rohe Potae. Na Anso Bros, te tohunga mo nga mahi whakatiputipu kau kei Te Rohe Potae nga kau tuatahi o taua paamu a Jones — kotahi te puuru tekau nga kau uha. Ko te mahi inaianei he hokohoko i nga kawhe puuru a he whakatiputipu i nga mea uha. Ehara tenei tu mahi paamu i te mahi poka taka ki te rangatiratanga moni mo te tangata. Ko taua paamu a Tutahanga e tata ana ki te rua rau eka te rahi, e waru maero te mamao atu ki waho o Otorohanga he whenua momona a kua oti katoa te whakapai i mua o te timatanga ki te mahi whakatiputipu kau. I te tau 1937 he paku noa te wahanga o taua whenua kua oti te whakapai a ko te whare o runga he whare perana noa, katahi ka tukua taua whenua ki raro i nga tikanga mahi ahuwhenua a Te Tari Maori, he tikanga hou a he tikanga kiriweti ki nga whenua o Te Rohe Potae. Katahi ka piki mai te whenua nei tae rawa ake ki te tau 1940 kua makere atu i te 10,000 pauna pata e puta ana i te tau. Ko Tutahanga Jones i ata whakaakona ki nga matauranga mahi ahuwhenua i te kura a

te Kawanatanga kei Ruakura a riro rawa mai i a ia te whakahaere o taua whenua kua tohunga ia ki te mahi. Mau tonu ona whakaaro ki nga mahi i whakaakona ki a ia i Ruakura a he aha te mea e rere ana ana patai ki taua kura. Nana i wawahi taua whenua kia pakupaku nga rohe i taiapatia he waru ki te tekau eka a me tana ono haere ano he kai ki tena rohe ki tena rohe ia tau ia tau. Ka tae ki te wa whangai o te koroa ka tangohia mai e ia he taiapa hiko hei arai haere i nga kau a kitea ana ka mutu te tino mea pai, me te aha hoki me te toe roa ra o te kai kau a kaore e apu te kau i te koroa ka pupuhi. Ka tae ki nga ngahuru te kai ka whaka whaiti i ana kau ki tetahi koki o te taiapa ka mutu ano te mahi he whakatoro i te taiapa hiko. Ka nanea te waru eka hei whangai i ana kau mo te kotahi wiki neke atu ranei, a tekau meneti ano e mahi ana kau tu te taiapa hiko. He tino taonga te taiapa hiko kaore hoki e puta noa te kararehe. Kei te mahi a Tutahanga ki te wawahi i ana taiapa kia pakupaku ke atu, ko tona whakaaro ka nui noa atu te toru ki te wha eka mo nga wa kaore i te kaha te tipu a te kai kaore noa iho he tikanga i whakatu taiapa hiko ai. Ko tetahi mahi a Tutahanga ka pau nga kai o tena taiapa rakaraka rawa i nga maniua ka pa ai i taua taiapa. He tohunga te mahi a tenei tangata. He mea nui ki a ia te mahi kai ma ana kararehe. He kai kaingakau na te kau te karaehe toroi ara te ensilage a e wha nga rua penei a Tui. He taiapa hei hoki tana. Ko tona whakaaro no nehera rano te mahi tapuke i te ensilage a rui rawa hoki ki te raima. Ko tana mahi he takati

i te rua ensilage ma tana tractor ka waiho atu i kona ma te ra e whiti ka maro a runga o taua putu. Ehara a Tui i te tangata mataku ki te whakamatau i nga mahi hou. I kitea e ia ki roto i etahi pukapuka e mau ana nga korero kaore noa iho he tikanga i kutete a rangatia ai te kau i muri mai o te mihini. Ka whakaaro ia ka mutu te mahi pai ka mahia peratia e ia tana mahi miraka kau a tumeke ana ia i te kitenga iho kua heke te kirini o ana kau. I te tau tonu i muri mai ka tae mau tetahi tohunga no Amerika a Professor Peterson ki Niu Tireni nei haere ai a ko etahi o ana kauhau he tautoko i tenei ahuatanga hou mo te mahi miraka kau a koa ana te ngakau o Tui. Ka tutaki raua ko taua tohunga ka pataitai atu a Tui ko te whakamarama mai no nga kau te he—he mahi tauhou tera ki a ratou na reira i heke ai te kiriimi engari timata ana te miraka o te kau tamariki ka mahi pera kei te pai; ka whaka matauria e Tui tika tonu. Ko tetahi mahi a taua tohunga i mau i a Tui ko te whakamaroke o te kau—i runga tonu o te kaha rere o te miraka ka whakamaroke pai noa iho. Ka ono tau a Tui ki roto i te ropu whakamatautau kau o tona rohe a rokohanga ko

tana mahi whakatiputipu kau ka pai rawa atu kia kitea ai te totikatanga o nga uha whanau mai ai ana kawhe mo te hokohoko. No te tau 1951 ka whakaaro a Tui me timata ia ki te whakatiputipu kau totika ka tono ia ki a Mr O'Connor te kaitirotiro o Te Tari Maori mo tona rohe mehemea ka whiwhi awhina ano ia i nga tahua a Te Poari mo nga mea Maori hei hoko kau totika mana. He puuru tika ano tana engari ko tona hiahia he tango kau uha mai kia tekau mo te ono tekau kini i te mea kotahi. Ka whakaaro te Tari Maori he tangata tohunga a Tui mo te mahi kau, a he mahi hou hoki tenei ma te Maori whakaaetia ana tetahi awhina ki a ia. Kei te pai rawa atu te mahi a Tui kei te kaha te piki o te nui o te kiriimi o ana kau kei te 18,000 pauna i te tau e haere ana—ehara i te piki o te nui o ana kau i penei ai kaore na tona whiwhi momo kau totika. Ko tana tino mahi he kape haere i ana kau he. Ko tona hiahia kia orite tonu te totika o ana kau ara kia 400 pauna pata e puta i te mea kotahi i te tau. Ko tetahi mea pea i penei rawa ai te pai o te mahi a Tui ko te mea kei te taha tonu tona whenua i te awa o Waipa i te raumati he nui tonu te wai inu mo nga kau. Tetahi he tangata tohunga a whai hoki i nga tohutohu a nga tangata matauranga. Kei te puare nga huarahi o te matauranga ki te katoa ko nga mea ka kaingakau ka konohi ki nga matapuna.