Ko te Kaupapa Ture me te Reo Māori o Aotearoa

Muka, Volume 26, Issue 3, 1 September 2013, Page 6

Ko te Kaupapa Ture mete Reo Mā ori o Aotearoa

Nā Stephanie Tibble (Rongomaiwahine)

Ki te nuinga o tatou he mea uaua tonu te kite atu i te panga o te waihangatanga o tetahi Kaupapa Ture ma Aotearoa ki nga mahinga o ia rangi i tenei whenua. Ka puta mai te purongo a te Ranga Kaupapa Ture a te marama o Hakihea - kaore e kore ka whakamaorihia taua korero ma tatou. Heoi, ka nui tera kite ki ake, ae, kua whai wahi mai te reo Maori kite Kaupapa Ture o Aotearoa?

No te marama o Hongongoi, i kati ai nga tono mo te Kaupapa Ture o Aotearoa. E ono marama te roa o te whakawhitinga korero mo te kaupapa ture, otira, neke atu i te 5400 nga tono i tukuna atu hei arohaehae ma te Ranga Kaupapa Ture. Ko te take matua e wanangahia ana ko te ahua o to tatou noho tonu ki Aotearoa.

Ki te wanangahia te kaupapa nei ma te reo Maori ka rereke te tirohanga me nga momo korero ka puta ake hei whangai i te kete whiriwhiri a te Ranga Kaupapa Ture. He aha ra hoki tenei mea te kaupapa ture ki a tatou? He rite kite kawa? He momo tikanga whakahaere a-ture ranei? Hei timatanga ake me toro atu tatou ki nga whainga o te whakawhitinga korero mo te kaupapa ture o Aotearoa.

E torn anake nga whenua i te ao whanui kaore a ratou Kaupapa Ture (e tangia ana kite pepa kotahi) - ko Piritana Nui, ko Iharaira, ko Aotearoa hoki. Tona tikanga ka whakaata nga korero o tetahi Kaupapa Ture i nga whainga me nga wawata o te whenua mona te Kaupapa Ture. Kei reira nga tikanga whakahaere i te whenua, nga ahuatanga motuhake o te whenua me nga uara me nga tumanako o nga iwi e noho ana ki taua whenua. Kei te Ture Rarangi Tika Tangata o Aotearoa (New Zealand Bill of Rights Act) 1990, mete Tiriti o Waitangi etahi o nga kaupapa e paihere ana i te ahua o nga whakahaere a-ture me nga tikanga o te noho mai o te tangata ki Aotearoa. Otira, i roto i nga whakawhitinga korero mo te Kaupapa Ture kei te whiriwhiri tatou ae, kao

ranei ka kopakina a tatou kaupapa ture kite pepa kotahi, ara, ki tenei mea e kiia ana ko te Kaupapa Ture. He ahua whanui tonu pea enei momo whakaaro, heoi, e rima nga take kua whakatakotohia hei tirohanga ma te Ranga Kaupapa Ture: 1. Ko te wahi kite Ture Rarangi Tika Tangata o Aotearoa 1990 (New Zealand Bill of Rights Act 1990) i te kaupapa ture. 2. Ko te wahi kite Tiriti o Waitangi ite kaupapa ture. 3. Ko nga take poti pera i te rahi o te Paremata mete roanga o tona wa. 4. Ko nga mea pai me nga mea he kite tuhia ta tatou kaupapa ture kite pukapuka kotahi. 5. Me pehea te taha ki nga mangai Maori i te kawanantanga a-motu mete kawanatanga a-rohe. Na reira he aha te wahi kite reo i roto i enei take hei whiriwhiri ma te Ranga Kaupapa Ture? Ki ta te Ture Rarangi Tika Tangata o Aotearoa me whai wahi te tangata kite ako, kite korero ano hoki i tona reo. Waihoki, kua whakamanahia te reo Maori hei taonga i raro i te Tiriti o Waitangi, kaua ma te Maori anake, engari ma nga iwi katoa o tenei whenua. E meatia ana ko te reo Maori te reo taketake o te whenua o Aotearoa, na reira me pupuri, me whakamana, me whakatairanga. Koia nei pea te wahi kite reo i nga take tuatahi na. Mo te take tuatoru, ara, ko te rahi o nga tangata i te Paremata mete roanga ote noho oia Kawanatanga he ahua uaua ake te kite atu ite hononga kite reo. Heoi, kia mohio mai tatou kua eke te nui o nga Maori i te Paremata kite ahualß% i tenei wa -me to tatou mohio i roto i tera kahui kei reira etahi e mohio ana kite korero Maori. Heoi, tokohia o ratou kua huri kite kawe i nga korero o te Whare ma te reo Maori? Ko te Pati Maori me te ropu o Mana nga tino tauira, heoi, kei kona ano etahi

arero Maori. Ko te whainga nui pea kia rahi ake te hunga e mohio ana kite reo Maori i roto ite Whare Paremata, kia nui ake hoki nga take e taupatupatuhia ana ma te reo Maori.

Kia huri ake kite hunga e klia ana ko nga ‘mangai Maori’ o te Kawanatanga, o nga kaunihera a-rohe ranei. Koia nei ke pea te hunga e tika ana me matua mohio kite

whakawhitiwhiti whakaaro ma te reo Maori. Kei tona 5% tonu te nui o nga turn Maori i to tatou Paremata i tenei wa. He rite tonu tera kite nui o nga turn ite orokohanganga mai o nga turn nei i te tau 1867. Ahakoa ki etahi, he tohu nga turn Maori o te mana motuhake o te Maori i roto i te Kawanatanga, i mua mai i te tau 1975, koia nei anake nga turn hei poti ma te Maori, kaore i whakaaetia kia poti te Maori’ (he tangata e 50% nui ake ona toto Maori, eai kite ture) mo nga turn whanui. Heoi, kei a tatou tonu te tikanga i naianei, mehemea ko te reo Maori tetahi o nga pukenga e kimihia ana e te iwi ka taea e tatou te tuku i a tatou poti kite tangata e tika ana - ahakoa kei tehea rarangi poti koe.

Otira, ehara i te mea ko te Ranga Kaupapa Ture anake te hunga e kokiri ana i nga whakawhitinga korero mo te kaupapa nei. Ko te ropu o Aotearoa Matike Mai ano etahi e whai ana kia rangona nga whakaaro o te iwi mo te kaupapa nei - heoi, ko to ratou aronga ke, me pehea e whai wahi mai ai te Kaupapa Ture kite Tiriti o Waitangi, kaua ko te wahi o te Tiriti o Waitangi ki te Kaupapa Ture. Kua roa nga kaihautu o Aotearoa Matike Mai, a Moana Jackson raua ko Takuta Margaret Mutu e whai ana kia noho te Tiriti o Waitangi me nga momo whakaputanga a te Maori hei tuapapa mo nga tikanga whakahaere o Aotearoa. Na, kua torn tau ratou e whakahaere ana i a ratou ake hui mo te kaupapa - kaore e kore na ratou tetahi o nga tono i tuku i tenei tau.

Na tatou katoa tenei kaupapa. He mea nui kia marama tatou ki ana take, kia whai wahi hoki tatou ki nga whiriwhiringa korero. I runga i te tokoiti o te iwi korero Maori kite whenua nei, me uaua pea ka rangona nga tumanako mo te reo i waenganui i nga tautohetohe mo te kaupapa. Heoi, ko te tumanako ka marama etahi, kei te reo nga wawata o te iwi e mau ana. Ma ona kupu ka whakaahuahia te ao e whaia nei e tatou, kei nga waiata nga hitori ote whenua - kite hoki tatou ki enei ahuatanga, otira, ki a tatou ake, taku whakapae he orokohanganga pai tera mo te Kaupapa Ture o Aotearoa