Te kaupapa reo ā-ture

Muka, Volume 21, Issue 4, 1 December 2008, Page 8

Te kaupapa reo ā -ture

nā Māmari Stephens oTe Rarawa rāua ko Tai Ahu o Waikato

Ko te kaupapa reo a-ture tetahi kaupapa whakanui i te reo Maori. He kaupapa honohono, he kaupapa motuhake. Ko ta matou e hiahia ana ko te reo Maori hei waka eke noa, a, hei waka hei hoe ma tatou ahakoa ko wai, ahakoa no hea, ahakoa te wahi, ahakoa te horopaki. Ko te whakaaro matua, kia whakaputahia tetahi papakupu Maori e whakamarama ana i nga kupu, i nga ahuatanga ture Pakeha kite ao Maori whanui.

No hea te whakaaro mo te kaupapa nei?

No runga i te tomina o etahi tauira kia tuhituhi i nga whakamatautau i te reo Maori, ka poraruraru te kauhanganui tatai ture ki Pipitea ki Te Whare Wananga o Te Upoko o te Ika a Maui. Ka whakaarohia me pehea te tauira e whakamarama ake i nga kupu me nga korero ture? Te taea ra e te reo Maori te whakamarama tika i te wairua o te kupu Pakeha. Ahakoa he reo a-motu to tatou reo, kaore i te kura ture te pou tarawaho e taea ai te tuhi i te reo Maori. And hold, tokoiti noa iho nga roia me nga kaiwhakawa hoki e mohio ana kite korero Maori. He aha i pera ai? Ko tetahi take, ko te kuare ki nga kupu kua whakamahia i mua. Koinei nga momo pakirehua e titi mai ana.

Engari noa he nui nga tuhinga me nga korero kua whakamaramahia kite reo Maori. Ko nga kirimana ki waenganui i te Karauna me nga iwi, ko te tuhinga tango whenua a muri atu i te whakatutanga o te Kooti Whenua Maori i te tekau tau atu i 1860. Hei whakaaro ma tatou - i pehea ta ratou rawekeweke haere i nga kupu a te ture hou nei? He aha nga kupu i whakamahia e ratou i taua wa? He aha nga mea kua rereke i enei wa?

Ko nga whainga o te kaupapa:

• Kia whakaputahia tetahi rauemi hei whakamaori i nga ahuatanga ture Pakeha.

• Kia whakairihia nga tuhinga ture reo Maori no tera rautau ki runga i te pataka ipurangi o te NZ Electronic Text Centre.

Ko nga mahi ka mahia:

• Ka kohikohi i nga tuhinga Maori e pa ana ki nga ahuatanga ture hei 'kohikohinga tuhinga' (corpus). • Ma te ata tatari i nga kupu kei roto i taua kohikohinga tuhinga, ka whai 'kohikohinga kupu'tatou (lexicon).

• Ma taua kohikohinga kupu, ka mahia tetahi papakupu Maori e whakamarama ana i nga kupu, ture Pakeha hoki.

Ko te pae tata Tata oti ana te pae tata, e whakamatau ana matou kia whakahaere i nga mahi kia tutuki pai nga pakirehua katoa. E rua nga whainga o te pae tata. Tuatahi, kia rangahautia nga korero i te Paremata i nga tau 1901-1902, ka kohikohi i nga korero Maori. Tuarua, ka tatari i nga korero i te Paremata i nga tau 2006-2008. E rua nga urupounamu i

aua kohikohinga korero. Tuatahi, he aha nga kupu ture kei aua tuhinga? Tuarua, he aha te whakaaro ka puea i te whiringa i aua kupu? Ma te komiti whakahaere era take e whakatau. Ko Mamari Stephens raua ko Takuta Mary Boyce nga kaiurungi. Ko etahi atu o te komiti whakahaere ko Te Ripowai Higgins ratou ko Paul Meredith, ko Takuta Richard Benton, ko Kaiwhakawa Craig Coxhead, ko Kaiwhakawa David Ambler, ko Ahorangi Richard Boast, ko WihaTe Raki Hawea, ko Moana Jackson, ko Carwyn Jones, ko Mokena Reedy. Na nga kairangahau a Tai Ahu ratou ko Paranihia Walker, ko Rachael Hoare te punga i huti. Ko te mea matua, kia whakawhanuitia to tatou reo kia rongohia noatia, ka tika!