He aha tēnei mea te tino rangatiratanga?

Muka, Volume 21, Issue 4, 1 December 2008, Page 6

He aha tēnei mea te tino rangatiratanga?

nā Tokoaitua Winiata, nō Ngāti Raukawa me Te Arawa

He korero enei i toa ai a Tokoaitua i te wahanga Pei Te Hurinui i nga whakataetae Manu Korero:

Tihe mauri ora kite whai ao, kite ao marama!

Kei aku manu matarae, kei aku manu katua, tenei rate tautoko ake i muri i nga mihi a oku matua i utaina i runga i a koutou inanahi nei. Ahakoa e tu ana au mo te rohe o Otaki ki Te Whanganui a Tara, no konei hoki ahau, tenei uri o Tuhourangi, o Whakaue, o Pukaki, o Te Whanoa. No reira, kaore e tika kia mihi au ki nga tohu whenua, tohu moana kei kiia e mihi ana a Tokoaitua Tarawera ki a ia and.

Me mihi ka tika ki 6 tatou mate huhua ote wa, kite hunga kua huri kanohi atu, kua huri tuara mai ki a tatou. He huihuinga tangata, he hokinga mahara, he riringi roimata, he hotunga manawa ka ea te wahi ki a Aitua. Haere atu ra koutou.

Tauaraia te po, titoko ko te ao marama. Apiti hono tatai hono, ko tatou nei te kanohi ora ki a tatou.

Hei nga kaiwhakawa, me Id, nga tangata mohio kite whakairo ite kupu, kite whakaniko o te-korero e noho mai na i runga i te taumata ikeike. Te one tu a Paetahi, tena koutou.

Kei aku hoa whakataetae kia kaha, kia maia, kia manawa nui. Ko te wahapu te tino taumata ka whaia e te pukorero. Kia hinengarotia te wairua o te kupu ngaro, me ona tapu ki tona mangai, hei whakakorero i nga tupuna kia kitea ai to ratou ahua i enei ra. Ka tlkina atu te kete korero aTuroa kia timata rate waihanga ake i taku whare korero. Ko tona tahu, koia ko tenei:

'He aha tenei mea te tino rangatiratanga?'

Me pewhea taku whakatu i toku whare korero nei? Me tahuri au kite whakatu i nga pou o toku whare korero. He whakairinga korero te pou kaiawha o mua, te pou tokomanawa o waenganui, mete pou tuarongo o muri, ka mutu, ma nga pou nei oku whakaaro mo te kaupapa nei e whakaahua.

Tuatahi, ka taraia kite pou kaiawha aku whakamarama mo tenei hanga te rangatira. Tuarua, ka taraia kite pou tokomanawa nga korero mo te takenga mai o te rerenga nei 'te tino rangatiratanga.'Tuatoru, ka taraia kite pou tuarongo taku whakautu kite patai matua 'He aha tenei mea te tino rangatiratanga?' mete ara e riro mai ai ano i a tatou, to tatou tino rangatiratanga.

Kia tlkina atu ko te pou kaiawha me tana e whakaahua ai, 'He aha tenei mea te rangatira?' Na taku tupuna, na Te Rangikaheke etehi whakamarama mo te rangatira. Nana te ki, he mea hanga te rangatira i te kopu o tona whaea. Ko ona pumanawa, koia ko enei: •He mohio kite mahi kai.

• He mohio kite hohou i te rongo. • He toa. • He mohio kite whakahaere i te riri

•He mohio kite whakairo. •He mohio kite manaaki, kite atawhai •He mohio kite hanga whare. • He mohio ki nga rohe whenua.

Tera ano etehi ahuatanga o te rangatira e mohio whanuitia ana:

• Ko te kai a te rangatira, he korero. • Ko te tohu o te rangatira, he manaaki. • Ko te mahi a te rangatira, he whakatira i te iwi

Hui katoa, ko te rangatira tera e whakapau nei i tona katoa hei manaaki, hei atawhai i tona iwi, hei arahi i a ratou i roto i nga kaupapa katoa, mana ano hoki a ratou moemoea e whakau, e whakatutuki.

Ka mutu ko nga mahi, ko nga tikanga, ko nga whakahaere a te rangatira, ka kiia ko te rangatiratanga tenei. I roto i nga kaupapa here a Te Wananga-o-Raukawa te rangatiratanga e korerotia ana, e whakahau ana i nga tauira, i nga kaimahi hoki kia whakaahuangia te tu a te rangatira i roto i a ratou mahi katoa.

Ko te tikanga ia, e marama ana ki a tatou he aha tenei mea te rangatira, tae atu kite rangatiratanga.

Kia tahuri au kite pou tokomanawa o toku whare e whakaahua nei i te takenga mai o te rerenga nei 'te tino rangatiratanga.'

Kua roa taku koroua a Whatarangi e whakapae ana i roto i ana tuhinga, ko tenei mea 'te tino rangatiratanga' he kaupapa hou, he tirohanga hou. Kaore tenei rerenga korero e kitea ana i roto i te PaiperaTapu, i roto i nga tuhinga a nga tupuna o tenei takiwa, tatu atu ki nga waiata tawhito i roto i Nga Moteatea. Kaore e kitea, kaore hoki e korerotia.

I te putanga mai o Te Tiriti o Waitangi i kitea ai te rerenga korero nei, 'te tino rangatiratanga.' Kei te wahanga tuarua ia e korerotia ana, he mea whakaae mai, he mea tuku mai e te Kuini o Ingarangi te tino rangatiratanga o 6 tatou whenua, 6 tatou kainga me 6 tatou taonga katoa.

He rereke te titiro ate Maori ite titiro a tauiwi kite tino rangatiratanga nei. E ai ki a ratou, he momo mana whakahaere ka noho i raro i te Kawanatanga. E ai ki 6 tatou tupuna, koia ko te mana whakahaere i te ao Maori e tu ngatahi nei me te Kawanatanga. No kona kua tu te kakari nui, te whawhai nui i waenganui i a tatou mete Karauna. Ka tu tonu te tino rangatiratanga nei hei tumanako ma te ngakau, hei koingo no roto tonu i te iwi Maori.

E mea ana taku koroua, ma ia whakatupuranga e wananga, e whakatau, he aha tenei mea te tino rangatiratanga.

No reira, kia tahuri au kite pou tuarongo e whakaahua ana i taku whakautu kite patai matua, 'He aha tenei mea te tino rangatiratanga?' mete ara e riro mai ai ano i a tatou to tatou tino rangatiratanga. E te iwi, ki a au nei, ko te tino rangatiratanga nei, ko te mana motuhake e rangatira ai te iwi Maori. Ko te tino

rangatiratanga nei he kaupapa akiaki i te iwi kia ahu whakamua, Ida kakengia nga taumata o te ao, a, i te mutunga iho, kia ora tonu ai tatou te iwi.

He nui nga tohu o te tino rangatiratanga. Me pupuri tatou i a tatou taonga tuku iho katoa, he tohu tera no te tino rangatiratanga. Ko te reo tera e whakaahua ana i to tatou ao, ko te moteatea tera e whakapuaki ana i nga koingo o roto, ko te whakatauki tera e kawe ana i 6 tatou whakaaro, ma nga karakia ka whakapa atu tatou kite ao wairua. Kei te korero au mo te whakaaro Maori, mo te reo Maori, mo te titiro a te Maori ki tona ao, enei ahuatanga e Maori tonu ai tatou a nga tau e tu mai nei.

Ma te reo Maori, ma a tatou taonga tuku iho e mohiotia ai tatou te iwi Maori i tenei ao, he iwi taketake, he iwi motuhake, he iwi e mau nei ki te tino rangatiratanga.

He nui nga rawa a te Maori, he ngahere, he ika, he mahi toi, he whenua, a, ko te mana whakahaere i enei rawa tetehi tohu ano o te tino rangatiratanga. Heoi ano, kaua tatou e pohehe ko te whakahaere ngahere, whenua ranei te tino tohu o te tino rangatiratanga. Ko te tino rawa o nga rawa katoa, ko te tangata tonu. Kei reira te tino tohu o te tino rangatiratanga, ara, ko te mana whakahaere i a tatou ano.

E hoa ma, hei te mutunga o tenei tau ka tu te kowhiringa nui. Ko te tino rangatiratanga e korerotia nei kei te kapu o 6 tatou ringa. Kua roa te Maori e tautoko ana i te Pati Reipa, engari maku tonu e ki, e kore a tatou moemoea mo te tino rangatiratanga nei e tutuki i a ratou, i te Pati Reipa.

He huarahi ano to tatou e te iwi, ko te Pati Maori tera me ana mema. Ko te tino kaupapa o tenei o nga pati, ko te whakatutuki i nga moemoea o te iwi Maori. E kore tera oati e puta i etehi atu o nga pati kei ro Paremata nei, kore kore rawa.

E whakapau ana nga mema o te Pati Maori i 6 ratou kaha kite waha i nga moemoea ote iwi. Ko ratou tonu nga kaiwhakatauira i te tika, te matapuna o te ora o te kaha, nga kaipaihere i nga rau wawata o te iwi.

Te matuku e hu nei i te repo, he tohu tera, akuanei te taniwha ka maunu mai i tona rua. Ma te Pati Maori e whakatutuki nga korero o te pou tuarongo e mea nei, kia riro mai ano i a tatou to tatou tino rangatiratanga.

No reira e te iwi, kua tata oti taku whare korero te waihanga mai, te whakatu kia uaina e te ua, kia puhia e te hau, kia whitia e te ra.

Hei whakarapopoto, kua korerotia tenei hanga te rangatira, te takenga mai o te tino rangatiratanga, me aku whakaaro mona. E whakapau ana te rangatira i tona katoa hei oranga mo tona iwi. Ko te tino rangatiratanga nei, he kaupapa no nga rangi tata nei, ma tatou ano e whakatau ka pewhea tona ahua. Ka mutu he nui nga tohu o te tino rangatiratanga, engari ko te tohu nui, ko te mana whakahaere i a tatou ano.

Me tangata wehi kore, me tangata maia, me tangata toka tu moana, ka ea ai a whatumanawa. Me tu ra i te pae o te riri, i te mura tonu o te ahi, mei kore tatou e tupono atu ki to tatou tino rangatiratanga ki reira.

Ko te tumanako, ka tikina atu nga korero a taku whare nei kia tuhia kite rangi, kia ruia kite whenua, kia titia kite ngakau o rau tangata e tau nei.

Karanga te po, karanga te ao, karanga ra e taku whare korero ki to iwi Maori.

Tuturu awhiti whakamaua te tino rangatiratanga kia toka, kia tina! Hui e! Taiki e!