Kua rua kē ngā reo?

Muka, Volume 21, Issue 2, 1 June 2008, Page 7

Kua rua kē ngā reo?

nā Keao NeSmith i whakahawai'i, no Hawai'i

Ko Keao NeSmith tetahi tangata kaha nei kite rangahau i nga korero mo te reo o ana tupuna Maoli o Hawai'i. Kua tau ia ki Aotearoa nei kite rangahau i tana tohu kairangi (Ph.D) ki Te Whare Wananga o Waikato.

E ki ana hoki ana rangahau, me tupato tana iwi kei rua ke nga reo ka korerohia - ko te reo tuturu o nga tupuna, me tetahi reo hou ka tupu ake i te hunga akoako.

E mahara ana a Keao kei rereke rawa enei reo e rua. Ko etahi o nga rereketanga kua kitea, kua rangona e ia ki waenga i tana iwi:

• ka rereke te mita o te hunga ako ki to tera o te reo tuturu na te urunga mai o te reo Pakeha hei reo matua ki a ratou; • ka noho kohatu etahi ture reo i nga kura, wananga hoki, engari ara ano nga korero a te hunga i tupu i te reo; • Hei tauira Maori: e akohia ana e nga kura 'tokohia nga tangata', engari e kiia tonutia ana e etahi kaumatua 'e hia nga tangata?' Ma wai ratou hei whakahe? • kua he te whakahua roa o etahi oropuare; • Hei tauira Maori, kua 'tawhiti' te whakahua ote kupu 'tawhiti.'

Mehemea ka noho rangatira te hunga ako i nga kura akoranga, ka nui hoki te awangawanga, kei whakahetia nga tu korero a te reo tuturu e nga mea i akohia reoruatia ai.

Ka noho tahi a NeSmith me tana kuia i nga tau 1980, ka ako i te olelo Hawai'i i kona. He mea atawhai tana kuia e ana tupuna i Puna i te motu o Hawai'i. I aua wa ra, ko te reo Hawai'i anake te reo e korerotia ana, tangata whenua mai, tauiwi mai.

Kua kitea e ia te tokomaha ake o te hunga korero Maori i 6 Hawai'i. Tumeke ana ia i te kitenga atu, tekau ma wha nga kaiako reo tuturu ki to tatou reo i te Whare Wananga o Waikato. Kaore e pera rawa te tokomaha o te tangata i nga whare wananga i tana kainga.

He kaupapa hohonu ta te tangata nei hei aronga ake ma tatou te Maori, he hangai tonu ki ta tatou e whai nei. No reira kia tupato tatou - kei tuturu te noho o te hapa ki roto i to tatou reo. Ko te whainga pea ma te hunga ako, kia whaia te iti kahurangi i waihotia e nga tupuna i te wa i a ratou.

Tirohia te whanuitanga o nga korero a Keao i te ipurangi nei: www.traditionalhawaiian.com

'O Keao NeSmith kekahi kanaka e ho'oikaika nei i ka noi'i 'ana i na mo'olelo o kona po'e kupuna oiwi o Hawai'i. Ua hiki mai o ia i Aokealoa nei no ka hana 'ana i kona kekele ma ke Kulanui o Waikato.

'Olelo 'ia ma kana noi'i, pono e maka'ala ma hope 'ike 'ia 'elua olelo 'oko'a —'o ka olelo kumu ana kupuna a me kekahi olelo hou e kupu ana ma waena o ka po'e haumana.

Hopohopo o Keao ua 'oko'a ua mau olelo nei elua. 'O kekahi o na 'oko'a i 'ike a lohe 'ia e ia ma waena o kona lahui:

• 'oko'a ke kani 'ana oka olelo aka po'e i a'o 'ia ka olelo mai ka po'e olelo kumu no ka pa'a o ka olelo Pelekania 'o ia ka lakou olelo makua • kukulu 'ia kekahi mau lula olelo ma na kuia, na kulanui ho'i, eia no na'e loa'a ka olelo a ka po'e i hanai 'ia ma ka olelo. 'O kekahi ho'ohalike Maori: 'Olelo na kuia "tokohia nga tangata?" (" 'ehia po'e?") aka, olelo kekahi po'e kupuna "e hia nga tangata?" Na wai e ku'e'e ia lakou? • hewa ka ho'olo'ihi 'ia o kekahi mau huapalapala. 'O kekahi ho'ohalike Maori: Ho'opuka 'ia ka huaolelo 'tawhiti' ma kahi o 'tawhiti' ('mamao').

Ina noho ka po'e haumana a mau makahiki ma ke kuia, hopohopo 'ia o ho'ohepahepa 'ia ke 'ano o ka olelo kumu e na haumana.

Ua noho 'o NeSmith me kona kupuna wahine i na makahiki 1980 a a'o i ka olelo Hawai'i i laila. Hanai 'ia kona kupuna wahine e kona mau kupuna i Puna, Moku o Keawe. I ia wa, 'o ka olelo Hawai'i wale no ka olelo i olelo 'ia e ka po'e kupa me na malihini.

Ua 'ike 'o ia i ka pi'i o ka heluna o ka po'e olelo Maoli ma kona 'aina. Pu'iwa 'o ia i ka 'ike aku loa'a 'umi kumamaha po'e kumu olelo Maori he po'e olelo kumu ma ke Kulanui o Waikato. 'A'ole no pela ma na kulanui ma kona aina.

He kumuhana mea nui no ka keia kanaka e 'alo ai kakou Maori e pili ana i ka kakou pahu hopu e 'imi nei. No laila, e malama pono kakou - ma hope e pa'a na hemahema i loko o ka kakou olelo. Malia paha 'o ka pahu hopu a ka po'e haumana, o ia ka 'imi i na momi i waiho 'ia e na kupuna i ko lakou wa.

E nana i ka mana'o nui o na 'olelo a Keao ma keia website: www.traditionalhawaiian.com

Maori aehikmnngoprtuw wh Maoli aehi mnn oplkuwh