Te Huarite a te Kupu Māori

Muka, Volume 20, Issue 2, 1 December 2007, Page 4

Te Huarite a te Kupu Māori

nā Tāmati Waaka, nō Te Whānau a Apanui, Ngāi Tūhoe me Ngāti Pūkeko

Etaiparitia ana a tatau tamariki Maori ki nga pao o iwi ke. Ka hopu ratau i nga rangi. Ka hopu ratau i te tauira whakatakoto i te kupu, kia huarite ai te ahua. Ko te huarite nei, he whakaorite i te tangi o te kupu whakamutunga o ia rerenga, kia reka ai kite taringa. Anei te tauira:

Kapiki au ki runga o te maunga Kei reira ke taku taunga

Ana ko te kupu i te pito, he orite te tangi, ara, o te “maunga”me te “taunga”. Na, ko te pohehe ake,na tauiwi tenei pumanawa tito korero, pao ranei. Me titiro noa iho ki nga pao a nga tamariki, penei i a “Hei tiratira”, i a “Tirama, Tlrama”, a, mete rarahi noa o nga waiata i heria mai. I penei ano te tito a nga tlpuna Maori? Ehara ra! Ehara ra!

Hoi, ka rongohia i roto i nga waiata whakangahau, nga haka, nga karakia, nga whaikorero me nga karanga hoki. Ko ta te Maori huarite, kaore e tino rangona i te pito, engari hei roto i te rerenga katoa.

Tirohia enei tauira: Ka ma'whiti tana korowhiti ki tawhiti ra. 1 E hiakai ana au ki Kaimokopuna y Ki te upoko kohua nei a Te Ure'ivera. 2

I roto i te tauira tuatahi, mama te rongo ake i te kupu “whiti” e whakahuatia ana. Koinei te huarite a te Maori. Taka iho kite tauira tuarua, ko te oro “k” mete oro “u” e puta ake ana. Ara atu nga tauira a 6 tatau tipuna. Heke mai ki a tatau, kei te whakamahia tonuhia tenei pumanawa? Kei te memeha haere hoki ranei?

Ko te tikanga o tenei whakatakoto i te kupu, kia rere. Kia rere mai i te arero, hei mirimiri i te taringa Maori. Ka reka ana kite taringa, kua titi kite ngakau. Koinei tetahi huarahi i taea ai e nga tipuna te pupuri i nga korero tuku iho. Otira kaore hoki he reo tuhi i era wa.

Kei roto rawa i tenei tuhinga etahi rerenga huarite, hei whakaata ake i te whakairoiro a-kupu nei. Ma koutou e kimi mai.

1 He rarangi ote waiata a Hirini Melbourne: I te puaotanga. 2 He kaioraora nd Te Arawa me Tuhoe.