Ngāhinatūrae Tūteao Te Uira

Muka, Volume 20, Issue 2, 1 December 2007, Page 1

Ngāhinatūrae Tūteao Te Uira

n ā Te Wharehuia Milroy, nō Ng ā i Tūhoe

Ete pononga a te Atua, te murau a te tini, te wenerau a te mano, ma wai e whakatika te waka ka tikoki, ma wai e whakaara te iwi ka he? Ko wai hei kawe i te reo Maori i whakarerea mai ai e ou matua tipuna, ko wai e tau hei whakatairanga i te rongomaiwhiti o tou o to Tainui reo? Tenei nga reanga e nanaiore noa nei kite kura wananga kua wehe atu nei ite tirohanga kanohi; kite kura tangata kua riro i a aitua kaiponu kino; kite kura karakia kua hoki ki tona kaihanga; kite kura tawhiti kua hangu nei te waha kite korero i nga kupu o te orokohanganga mai ano; ki te kura korero ko ia na hoki te kakahu ote whakaaro nui; kite kura wawahi rangi, wawahi whenua e hua mai ai te ora kite tangata, kua unuhia koe i a matau te hunga kua noho kua pania e te mate.

Ete whakaruruhau o nga tau kite marea, te rakau taumatua kite huihuinga ote tini o te mano, “Ina, ko koe tend kua riua kite ripo ki whakatere, ki whakangaro, ki whakaoti atu. Kua kaniawhea te ngakau, kua kenepuru te ate, kua rukupopo te ao Maori; aue e tepouri kei hea tou maramatanga; aue e te mamae kei hea tau 'whakamahutanga; aue e te aroha kei hea tou whakamutunga; aue e te mate kei hea tau wero; aue ete Reinga kei hea tou wikitoriat”

I whanau mai te wahine nei i Taharoa, takiwa kite rohe o Kawhia ki roto o Tainui i te 4 o Pipiri i te tau 1932. I kuraina ki Taharoa ka whakaotia atu e ia ona ra kura kite kura mo nga kotiro Maori i Kuini Wikitoria ki Tamaki makau rau. Otira, ko ia te puhitaeoreore o taua kura, te matamua o nga kotiro katoa o taua kura a-matauranga, a-arahi tamahine hoki. I roto i a ia nga ira o te kahui rangatira e rere ana. Mai i reira, ka uru ki nga mahi kawanatanga tau rawa atu ana ki roto i Te Tari Maori

o nga tau o te rima tekau o tera rau tau. I reira ia e whakangungua ana ki nga parehua o era momo whakahaere, i kite ai, i mohio ai ki nga mahi hei whakawhanake i te ora o te iwi Maori. I kite ano ia i nga mate e whakapa mai ana kite iwi i te ao hurihuri e whakaeke ana i ona momo ahuatanga kite tangata. I te tau 1956, ka whakawhiwhia kite turanga o te Apiha Toko i te Ora o Te Tari Maori. Ko wai kaore i mohio kite wahine nei? Na roto mai o ona

hlkoinga i taua mahi ka horapa te rongo ki nga topito o te ao Maori. Ko ona hoa mahi ko Nau Puriri, ko Arapeta Awatere, ko Moana Raureti, ko Bill Herewini, ko Hoani Rangihau, ko Ani Delamere, ko Barbara Devonshire, ko Raiha Serjeant, ko Rumatiki Wright, ko Iritana Tawhiwhirangi mete huhua noa ano o nga pu o roto i te ao Maori. He wahine tuara whanui, he wahine marae, he wahine kua mahue mai i a ia he tapuwae e kore pea e taea te whakakapi i tenei wa.

He tohu rongonui tonu i whakawhiwhia ki a ia i tona wa, ara, i riro mai i a ia te tohu Diploma of Social Science, Te Tohu Kaiwhakamaori/whakapakeha, te University of Waikato Inaugural Lifetime Achievement Award mo tona hiranga matauranga, i tukua he Foreign Leadership Grant ki a ia e te kawanatanga o Amerika.

Atu i enei mahi i tohua ano ia e te wa kia mahi i roto i Te Tari Toko i te Ora, otira i nga turanga matua tonu i te mea e kitea ana ona pQkenga kite aronui ki nga tutukinga waewae o te iwi Maori i nga poro o a ratau na mahinga. I noho ano ia hei kaiarahi, hei kaiako i nga tamariki e whakauru ana ki nga mahi toko i te ora. He tohu ano tenei o te aronui o nga upoko o te ao Pakeha o te ao Maori ano hoki kite ngaio o tenei wahine kite mahi i roto i nga hapori Maori, Pakeha hoki. Ko te pou matua o roto i ona whakaaro ki toku mohio ki a ia, ko te kaupapa o te Klngitanga. He nui rawa ano nga wa i haere ai ia i te taha o Te Arikinui, o Te Atairangikahu i ana haere ahakoa i nga motu o Aotearoa, i te ao whanui ranei. Ko ia ka whakamau ona whakaaro kia noho tonu ia kite hapai, kite waha i nga wahi o nga mahi e riro ai, e hoatu ai ranei mana aua mahi. I whangaihia ia ki nga manga kai, ki nga kai maro hoki o ona hapu, o ona iwi, hei konei ka taea te ki, “he taonga mai tawhiti”. No kona ka noho te pumautanga ki ana i whakapono ai, i piripono ai hoki kite Kingitanga. He wahine tapatahi te ngakau.

Ko taku tino piringa tata ki tenei wahine i a maua e mahi ana hei mema o Te Taura Whiri i te Reo Maori. I reira ahau ka kite i nga pumanawa, i te mohio o te wahine nei ki te wetewete, kite tatari i nga whakaaro e rarangi ai ki mua

i tona aroaro. Nana tana mahi! Ka mahi ano ia kite kawe i nga kaupapa aroa o roto i nga kura reo i whakaturia ai e Te Taura Whiri. Ki te hokia nga pukapuka o aua kura reo o roto i nga tekau tau ka hori, nuku noa atu ranei, e kore e hapa kei reira tona ingoa e whata mai ana. Ae ra he wahine ia no tona wa. Ko te wahine nei ko ‘lna’, he wahine mo nga ahuatanga katoa a te wahine ahakoa he aha te mahi. Ka hiahia kite whakaputa i ona whakaaro, ahakoa he aha, ki a wai ranei, e kore e wehi, kaore hoki e huna. Koira tona ahua. Kaore ia i korero i tona mate nana nei te wahine nei i tango atu, engari ka aronui tonu ki nga mahi kei ana ringa e noho ana. Ko tana tumanako kia tutuki i a ia te whakararangi i nga korero o roto i nga rataka, wataka hoki a tona rangatira wahine a Te Puea Herangi. Heoi, kei te wa e kitea ai tona huanga mai kite ao marama.

No reira e te kura kuapupuni ki runga ki a Rehua Tomokia te whare o Miru ki tepo Takiri manawa o Rangawhenua Ka aranga te haunui no apaaparangi Tangohia mai nga whatu i reira Ka tu ki waho rate whatu kai tangata Ka noho ki runga rate whatu kai ariki Ko Kakai te rangi kei kona nga Kingi Kei kona to Arikinui a Te Atairangikahu Ko korua end kua tae atu ki Tupaengarau.