He Papa Ararau e Toroa ai ngā Taonga o te Motu

Muka, Volume 11, Issue 4, 1 September 1998, Page 4

He Papa Ararau e Toroa ai ng ā Taonga o te Motu

Kia hoki komuri nga whakaaro ki teputanga o He Muka o mua atu i tenei, i korerohia rate mahi ate korero kua tuhia kite reo Maori e noho whakapipi mai ra i Te Papa Tongarewa. Kia kite iho koutou kua raua mai td ratou mdtdrere ki tenei o nga putanga. Ko te tumanako ka kaha tdtou kite toro i nga korero nei, me kore noa e haere tonu ai tetuhi kite reo Maori.

Anei e whai ake nei te konae epa ana kite kakapo hei pdnui , hei whakangahau i a koutou, engari kaua e wareware kei Te Papa Tongarewa te mana tdrua o ngd korero nei. © Te Papa Tongarewa Te Kakapo (Strigops habroptilus)

Ahakoa huri koe ki hea i te ao nei, kaore e kitea he kaka nui ake i te kakapo o Aotearoa. He kaha tonu ona ngutu, a, he pewa te ahua, pera tonu i te katoa o nga momo kaka. Engari ko te kanohi, he ahua rite ki to te ruru - ko te ‘kaka-ruru’ tonu tetahi o ona ingoa kite reo Pakeha. Waihoki, ko te tikanga o tona ingoa putaiao, ara, o te Strigops habroptilus , ko te ‘kanohiruru whai hune’. Ko te tae o nga hune, e rite ana kite pukohu, a, he korangorango te ahua. Na konei.i pai ai te noho huna o te kakapo i te ao, i te po. Kaore i mohio nga tohunga huaota o te ao Pakeha ki tenei manu kia eke rawa kite tau 1852.1 taua tau ka tupono atu etahi tangata o te kaipuke Acheron ki tetahi, engari na a ratou kuri ke i whakamataku te kakapo, mete aha, puta ohorere mai ana i tona rua, a, koira te kitenga tuatahitanga o te Pakeha i tenei manu. He manu haere takitahi te kakapo, kaore e haere takitini pera i te nuinga o nga momo kaka. Ko tetahi atu ahuatanga ona, ko tana rere-kore. Otira, he awhina tonu kei ona parirau poto i a ia e oma ana, e piki ana ranei i tetahi mea. Tera ka eke kite 2.5 kirokaramu tona taumaha, a, he poturi tana haere, ka mutu, he waewae matotoru. He manu nguengue, engari he kaha tonu tona kakara, a, i te mea ko te mata tonu o Papatuanuku tana kainga, he mama noa iho kite kuri te whai whai haere i tona kakara, waihoki, kaore he tahuringa ake mo te kakapo. Ara ano etahi o ona tino hoariri, ko te ngeru, mete toriura. He kaiota te manu nei. Ko etahi o ana tino kai, ko nga kakano, nga rau, nga tata me nga pakiaka o etahi tipu. Ka kaikainga nga mea kakoa, mete ngongo ite pia o roto. Hei tango mai i nga kakano i nga patltl, ka puritia nga rau ki nga waewae, mete whakamahi i 6 ratou ngutu hei unu mai i nga kakano.

Mo te wahi kite whakaputa uri, kaore te kakapo e mahi poka noa. He mohio ia he pai ake te tau humi hei whakapakeke uri, no reira ka tatari kia matomato ra and te tupu o te kai, a, hei reira tahuri ai kite whakaipoipo. He mahi rereke tonu ta nga toa i tenei wa. Ka taki / whakamenomeno ratou mete whakataetae tahi hei whakawai i nga uha. Mai i te marama o Hakfhea kite marama o Poutu-te-rangi, rangona ai 6 ratou reo karanga i nga uha, engari he rereke te ahua o te tangi, me ki he momo nguru, ko te haona kaipuke tona rite. Ka roa tonu ratou e penei ana, mete mataki a nga uha i ta ratou mahi. Nawai, na wai, ka whiriwhiri tena me tena o nga uha i tana i pai ai, a, he nui tonu nga toa ka ngere. Hanga kowhanga ai nga uha i nga tumu rakau kua wharemoa, i raro ranei i te patlti taranui, a, e torn nga hua ka whanau mai kite nuinga. Kotahi marama te uha e awhi ana i ona hua, katahi ka pao mai nga pipl. Ka ahua whitu marama nga pipi e piri tahi ana ki to ratou whaereere, a, he mahi nui tonu te karo i te mate; he maha ratou ka riro hei kai ma te hoariri. Ko te whakatauki pea e hangai ana kite toa i tenei wa, ko tenei, ‘Hoa piri ngahuru, taha ke raumati’. Ara, i noho tata mai i te wa i pai ki a ia, engari kia uaua nei, kei hea ra e ngaro ana? Heoi ano, me huri pea tenei korero kia hangai ake ki nga kaupeka whakaputa uri o te kaka, ara ‘Hoa piri raumati, taha ke takurua’*. Ka ahua 6-8 tau te kakapo e tipu haere ana, a, kite waiho kia mate hirinaki, tera pea ka eke kite 30 tau, te 40 tau ranei te pakeke. Ko Aotearoa anake te kainga tuturu o te kakapo. I nga ra o mua, nohoia ai nga wahi ngaherehere katoa o te motu e te kakapo. Kei te mohiotia tenei i te mea kua kitea nga whaipara o tenei manu i nga ruapara Maori o mua, huri i te motu. Mahia ano ai e nga Maori o nehera nga huruhuru o te kakapo hei hanga kahu. No te taenga mai o Tauiwi ki Aotearoa, he maha tonu nga kakapo ka mate i a ratou kuri, a, ka kainga ano hoki e te Pakeha. Ara ano etahi i tukuna atu ki nga whare taonga o konei me tawahi. I te wa i a Kuini Wikitoria, tukuna atu ai etahi kakapo e 80 nei ki tetahi whare taonga kotahi nei i Vienna. I nga tau o nga 1890, i muri tonu i te taenga mai o nga toriura ki Aotearoa, ka matemate haere nga kakapo. Na wai, na wai, ka ahua pai ake. Engari i nga tau o nga 1930 me nga 1940, ka paheke ano. E whakapaetia ana na te tere ngaro o nga ngahere i timata and ai te paheke o te kakapo i tenei wa. Ka ngaro atu tenei waewae matotoru i Te Ika a Maui, a, i paku muri mai ka pera ano i Te Waipounamu. Ko nga i kitea i Te Waipounamu, ara, i Piopiotahi, ka haria ake kite Punanga Manu i Mount Bruce, engari ka mate mai era i te tahumaero. Kua kore i kitea he kakapo i Te Ika me Te Waka a Maui i nga tau o nga 1990. Mokori ano i rokohanga atu etahi ahua kotahi rau nei i Rakiura i te tau 1977. Engari kaore i tino pai ta ratou noho

i reira, i te mea e noho tatii ana ki tera o nga hoariri, kite ngeru. I roto ite wa poto kua heke to ratou nui kite 61 noa iho. I konei ka whakatauria me hari enei tino morehu ki tetahi moutere karekau he ngeru, he toriura i reira. Ko Hauturu, ko Codfish me Maud nga moutere i whiriwhiritia. Hei awhina i nga kakapo, ka tahuri Te Papa Atawhai kite hora kai papai ma ratou, penei i te hua rakau, i te natinati me nga 'poha patahua', i runga i te tumanako ka whakaae nga manu nei kua eke ano te tau humi, a, ka tahuri kite whakaputa uri! I enei ra, ko tona 50 noa iho nga kakapo e ora tonu ana i enei moutere. Ko wai kaore e tautoko i te whakaaro me ata tiaki tenei puipuiaki kei ngaro i tenei, tona whenua ake, pera tonu ite moa, ite hokioi, mete totorori?

Te ‘whakataetae whakaipnipo ’ a nga toa Ko te kakapo tetahi o etahi momomanu ruarua nei ka whakahaere i tetahi momo whakataetae i te wa o te whakaipoipo. Ka whiriwhiri etahi toa maha tonu i tetahi parehua, i tetahi kehokeho ranei mo ratou. Katahi ka whakarake tena me tena i tona wahi noho, mete keri mai i tetahi momo parua mona i te oneone. Ka hangaia and etahi ara hikoi atu ki tana parua. Ara ano ana hoa whakataetae e mahi mai ana i o ratou ake parua ki ona taha. Tera pea ka kapi tetahi wahi ahua 200 mita nei te whanui i enei mahi whakariterite a nga toa. Klia ai te wahi nei he ‘lek’, mai i te kupu o Huitene mo te ‘takaro’. •> Katahi ka timata ta ratou whakataetae tahi hei whakawai i nga uha. Mai i te marama o Hakihea kite marama' o Poutu-te-rangi, rangona ai 6 ratou reo - he momo nguru, engari he ahua tata ake pea kite haona kaipuke -a, ka taoro atu tenei tangi rereke nei kite nuku o te whenua. r Ka ahua riro te hinengaro o te manu nei i tana mahi. Ka pao noa nga karu< a, ka whakamakoha i tona poho kia nui ake ai tona ahua. Katahi ka tuohu te mahunga, mete whakaputa i tona reo tawhiri rereke nei. Na te ahua tonu o tana tinana, mete ahua ano o te parua, ka paoro te ‘pahu’ ki nga hau e wha. Ka haere tonu tenei momo nguru ahua rereke ia rua hekena mo te kotahi meneti. Katahi ka paku whakanga, mete titiro te whakarongo haere, mo te tupono e arohia mai ana tana mahi. Ki te kore, kua karawhiu and. Ka penei tonu te mahi mo te ahua ono haora neke atu, ia po, mo te torn marama, rima marama ranei. Me mihi rate manawa-nui o enei toa ka tika! - . - I etahi po he momo ‘keo’ ke te tangi a etahi.. Ko te whakaaro o. nga tohunga, tirotiro manu, ka awhina tenei i nga uha kite kimi haere i te toa nona taua reo. Katoa enei mahi whakamenomeno, ka rangona e nga uha o te rohe, a, ka whakatata atu kia pai ai ta ratou whiriwhiri i a ‘Tame Purotu-. I te rrfutunga ake ko etahi, ko tetahi noa'iho ranei o nga toa ka whiwhi, a, he moumou taima noa iho te mahi a etahi atu.. . Ara ano etahi momo manu ka kiia’he Tekker’, a, ko etahi

atu momo kararehe ka ahua penei te mahi, tae atu ki etahi momo tia, ki etahi momo ika, kite pekapeka, te piirerehua mete ngaro. I enei momo kararehe katoa, ka whakawhaiti mai nga toa itewa ote whakaipoipo, mete whakataetae tahi, te whakamenomeno tahi hei whakawai i nga uha. Ko ta nga uha, he ata tirotiro, he ata whiriwhiri, katahi ka arotau atu ki a 'Tuahangata'. Ina whakaarotia ake tenei tiiahua, ara pea etahi o tatou e whakaaro ana me tapiri atu ko te tangataki tenei rarangi!

He Kupu Awhina haona kaipuke - foghorn Hauturu - Little Barrier Lsland hokioi - type of extinct bird kakoa - fibrous ‘kanohi-rum whai hune’ - ‘owl-face with soft feathers’ korangorango - mottled mahi poka noa - do something randomly, without forethought mate hirinaki - die of old age mokori ano - luckily _ hatinati - nuts ngere - failed of one’s object, overlooked nguengue - placid patiti taranui - tussock pia - sap Piopiotahi - Milford Sound poha patahua - muesli bar puipuiaki - rare, precious thing pukohu - moss Punanga Manu - Bird Reserve rokiroki - preserve tata - stalk, stem tau humi - season of abundance toriura - stoat totorori - extinct, quail-like bird unu - draw out, extract waewae matotoru - heavy-footed whaereere - mother whaipara - remains whakaipoipo - courtship whakamenomeno - show off, make a display wharemoa - hollow Huitene * - Sweden kehokeho ✓ - hilltop keo - sharp cry ngaro - fly' (insect) pahu - boom, booming pao . - glazed (of eyes) parehua - ridge parua , . - depression in the earth, bowl pekapeka - bat . Tame Purotu - ‘Mr Handsome’ Tuahangata - ‘Mr Right’ whakaipoipo - court, courtship whakamakoha - cause to expand whakamenomeno - show off, make a display