Te Hui a UNESCO i Tū ki Apia, i Hāmoa

Muka, Volume 11, Issue 4, 1 September 1998, Page 2

Te Hui a UNESCO i Tū ki Apia, i H ā moa

No te wiki ote 12 -16 Whiringa-a-rangi ituai te hui nei, a, ko tona tino kaupapa ko te titiro i te mana reo, mana tikanga o nga iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa

O te katoa o matou i hui atu ko tatou anake te iwi kei raro i te maru o kawanatanga ke, e kaha ana te akina mai e nga raru o te wa engari ahakoa tera e tirohia mai ana te ao Maori me kore noa e tupono kei konei ke he tauira, he whakaaro ranei hei kaponga mai ma era o 6 tatou whanaunga e noho mai ra tena ki tona moutere, tena ki tona moutere.

Tena kia hoki ake nei aku korero ki taku i ki ake ra ko tatou anake te iwi e noho ana i raro i te maru o kawanatanga ke. Ko nga iwi i noho mai kite tepu no Whiti, e mana motuhake nei ta ratou noho, no Tonga, e

mana motuhake nei ta ratou noho, no Hamoa, e mana motuhake nei ta ratou noho, he kiritea mai i Ahitereiria,

ko ia nei te kaiwhakawa matua o roto i Te Koti Teitei o

reira me etahi atu ano kiritea i ata powhiritia atu kia ' haere mai na te mea he whakaaro 6 ratou hei whakatakoto kite aroaro ote hui. Ko matou Maori nei i reira, atu i a au, ko Taihakurei Durie, Tumuaki o Te Taraipiunara o Waitangi, a, kua whakaturia nei ko ia te kaiwhakawa Maori tuatahi o Te Koti Teitei o Aotearoa nei, raua ko tona hoa rangatira, ko Donna Hall, ko Moana Sinclair, te roia o'runga o 'Marae', ko Caren Wickliffe, kei te Whare Wananga eTe Moana-nui-a-Kiwa kite tonga i Whiti me Michael Walsh, e mani nei i te tari o to tatou mangai kawanatanga ki Hamoa. Tata ke ana te nui ake o nga Maori i nga Hamoa i noho kite hui, a, atu i a aunei, he roia katoa!

Ko te whainga nui he tirotiro ite whai mana o te reo, o nga tikanga a tena iwi, a tena iwi i tona ano kainga. Katoa te hunga i reira e mana ana 6 ratou reo i 6 ratou ake kainga engari he mana pehea nei taua mana? Kati, me penei noa ake au, i Hamoa koira tonu te reo e rangona ana ahakoa huri te tangata ki hea, ki roto i nga toa, ki roto i nga hotera, ki runga i te huarahi, ki waenga tonu i a ratou and ahakoa tamariki, ahakoa rangatahi, ahakoa kaumatua koira te reo matua. Hoki ana oku whakaaro ki oku marae o roto o Tiihoe i a au e tamariki ana e pera ano hoki era iaua wa ra, ara, uaua ana te rangona o te reo Pakeha, a, kore rawa hoki i noho koira ke hei reo korero ma te hunga pakeke ki a ratou and penei i enei wa nei. Tae atu ki Tonga he pera and engari kei te pa he raru ki Whiti e ai ki Te Minita Matauranga o reira. I te kaha

warea o ratou kia orite te mana o nga reo katoa e korerotia ana i Whiti kua tamia haerehia te reo ake o reira na reira kua tahuri ano te kawanatanga o reira kite kimi huarahi e kore ai tera ahua.

Haunga ia tatou, kei te

mohiotia te wahi ki a tatou. Ko te maruapo, ko

te tomina nui, ko te moehewa o Timotikia rite and tenei whenua ki to nga Hamoa ara, kia rangona te reo ahakoa huri ki hea, ahakoa haere ki hea. Ka

taea i roto i te wa kite whakaae te ao Maori koira tana e pirangi nei, a, kia tino mutu, mutu nei te korero Pakeha a te hunga matatau kite reo Maori ki a ratou ano penei i ta te ao Maori e mahi nei i tenei wa tonu nei. Katahi na te mahi makatikati nei ko tera, a, te aro ke hoki i a au he aha ra i pera ai anei ke nei hoki tona ake reo. Ki te kaha te whera o te hunga matatau e kore te rangatahi e whakapono he mana ano, he wehi ano to te reo Maori. Kaore noa iho he take o te whakapae, o te uapare no te ao Pakeha te he kua roa ke tatou e takahi ana i te ara o te whakaora ake i te reo i naianei, kua hoki mai ano te mate ki a tatou ano, Maori nei. Me waiho ki tera korero ra. 'Tirohia i tepura o tou kanohi, ka tiro ai ito tetahi'. Me

waiho e au ki kona, Maori ma, kei a koutou a tua atu engari kei noho noa i kona tangi meme noa iho ai,

komekome noa iho ai te tahuri ke ai kite kakau o te hoe ka hoe ai i te waka. Kati ake i konei mo tena take!

Ko te taha ki nga<tikanga i tirohia mete taupatupatu o te taha ture kite taha tikanga, ara, kua waiho ke ma nga whare whakawa o te Pakeha e whakatau me aha, penei i a tatou me nga ika e tohea nei. Ko tenei raru kei te tino

pa kite whenua o Hamoa na te mea ko te mana ki nga wahi noho kei nga kaumatua rangatira tonu te tikanga. Kua patukituki te tikanga Hamoa kite tikanga Pakeha. E mohio ana tatou i ona wa kaore ke he mana ake o te tangata kia whai i tana i pirangi ai engari ko tana i mahi ai me whai hua ano kite katoa. Ki ta te Maori titiro ko te tangata takitahi he wahanga no te katoa, ko tana i mahi ai ahakoa pai, ahakoa kino, ka pa kite iwi no reira kia ata whakaaro and ia i mua i tana mahinga i tana i mahi ai .No te taenga mai o te ao Pakeha ka tukua te tangata kia whai i tana i hiahia ai mete kore e aro ake kite iwi whanui me te panga atu o tana i mahi ai ki a ratou. Na, koinei te ram kua pa ki Hamoa, a, kua kawea nga kaumatua kite aroaro o te koti Pakeha ma reira ke e whakatau mai he aha te aha. Eia kite korero- mai ki a matou, e toru nga

take penei kua kawea ki te aroaro o te ture engari i te mutunga iho whakatauhia ana e te ture kaore ona mana ki nga tikanga ake a te iwi.

E kore pea e pera rawa te pa o te raru ki Tonga na te mea kei te Kingi tonu te

mana ko tana i whakahau ai koira ta tona iwi i whai

ai, kaore he tirotiro, kaore he aha, oti atu ana te take ki reira. I a au hoki e tamariki ana ko ta nga kaumatua i ki ai koira tau e mahi ai kaore he'patai, kaore he aha heoi

ano i whakarongo atu ki ta taua kaumatua ikiai. Kua kite tatou i naianei ite patukituki mai ote tikanga kite ture ite hiahia o nga wahine kia tu kite whaikorero mete kawe and ita ratou take kite aroaro ote Pakeha ma reira e whakatau mai. I enei ra o te pohehe haere noa o nga tikanga Maori kua eke ano pea kite wa kia ata noho tena iwi, tena iwi kite whiriwhiri, kite whakatau i tana i pai ai, i whakaae ai. Kaore tenei i rere ke ake i 6 tatou whanaunga e noho mai nei i nga moutere maha o Te Moana-nui-a-Kiwa engari kua kore i taea te whakawheauau na te mea e rere ana te wa.

Kati, koinei te ia o nga korero i ta rhatou hui i tu ki Hamoa, a, ihiihi ana tera ki aau te noho kite ata korero i nga tikanga me nga raru kei te pa i te unga o te tangata ki era engari ko tona kehua, ko te ture, ko te whakaaro Pakeha, ko te matauranga Pakeha kei te whakararu otira he waiho no tatou ma reira tatou e whakararu mai.

E tatou, e te ao Maori, me ata whakaaro ake tatou ki to tatou reo me a tatou tikanga kia pai ai te waiho mai ki muri nei hei onge ki nga whakatipuranga haere ake nei, haere ake nei, tine!