TE NGAHURUTANGA

Muka, Volume 10, Issue 4, 1 September 1997, Page 1

TE NGAHURUTANGA

Nei tatou kua eke kite tuangahuru o nga tau mai i te whakaterenga o te waka o Te Taura Whiri i Te Reo Maori. Anei tonu e hoe nei ahakoa pariparitia mai e nga tai o whakatake, o whakaparanga, o mihi, o whakamiha, koianei katoa hoki nga ahuatanga ka pa kite whakahaere

TOku Reo, TOku Ma n a;.

Maori ahakoa he aha te kaupapa i whakaturia ai.

I a tatou ka mihi nei ki a tatou mo tatou kua penei nei te nui o nga tau me hoki whakamuri ano te mahara ki a ratou i hoe tuatahi ai i te waka, a, kua ngaro nei i te tirohanga kanohi.

Takuate noa ake ana ra ki a Kura Wehipeihana, ta matou hekeretari tuatahi, ki a Matene Ruawai, i raro nei i tona maru nga mahi kaiwhakamaori, a , ki to tatou kaumatua ki a Ta Kingi Matutaera Ihaka i eke tuatahi mai hei kaiwhiri, a , noku ka hoki ki taku

turanga i Te Whare Wananga o Waikato, ko ia i noho mai i to te Toihau nohonga. Heoi ano, i poto noa iho te wa ki a ia ka haukotia nei e mate. Waimarie i kotahi tau ka hinga nei.

Kati, kei nga hoa i para ai tatou tahi i te ara e kaha nei te takahia e 6 muri mai i a koutou ma te aha i te matawaia, i te kai kino o te aroha, o te mamae ki a koutou hei whakatau noa i te wahi ki a koutou. Moe mai ra, i te moenga te au.

Ko au e ki ana ahakoa iti noa te putea a Te Taura Whiri, a, kaore ano nei kia paku piki ake i roto i te nuinga o nga tau e tino autaia ana nga mahi kei te oti i runga i te pai, i te tika, i te whai hua.

I te whakatunga tuatahitanga i whakatau matou o taua wa kia whakapaua 6 matou kaha ki nga kura kaupapa Maori, ki nga kura ranei e waiho ana ko te reo Maori te reo whakaako i te tamariki.

Na runga i tenei whakatau a matou ka whakaturia te kura tuatahi kite marae o Waimarama ite tau 1991, whai mai i tera ko te kura ki Tamaki 1991, a, whai mai i tera ko te kura kite marae o Waipapa i Kawhia 1992.

I riro tonu na te putea ake a Te Taura Whiri i pikau nga mea tuatahi, a, no muri mai ka uru mai Te Tahuhu me tana putea tautoko. Haere nei, haere nei nga kura nei, a, e torn i te tau. Ko te marae mo te kura o Kohi-tatea ko Waimarama, a, ko to Mahuru ko Kirikiriroa. Ko te kura o Makeremumu hupe tautau kua tu kite marae o Taiporohenui, a, e rua kua tu ki te marae o Hirangi, a, no te tau 1995 i toru ai nga kura e whakahaeretia ana. I mua atu i tera e 2 noa iho, ko Waimarama me Kirikiriroa.

No tenei tau tonu nei (1997) ka tae mai te korero a Te Tahuhu e nekehia ana e ratou ta ratou putea kite taha whakapakari i nga whakaakoranga marautanga, a, na tenei kua kore he putea hei awhina i nga kura nei ahakoa nga painga, i te mutunga iho, e riro ana i nga kura.

Aua atu ta ratou whakatau, i wanangatia, i matapakitia, a, i whakatauhia i te kura katahi tonu nei ka tu kite marae o Kirikiriroa (ara mai i te 28 o

Mahuru kite 3 Whiringa-a-nuku) kia haere tonu nga kura nei, a, ma tena ano ia e kuhu. Ahakoa tera whakatau i puta nga riri o nga kaiwhakaako, a, ma ratou ano 6 ratou na riri e whakatinana kite reta, ki te aha noa iho ranei ki Te Tahuhu.

Atu i ta matou whakatairanga i te reo ko tetahi o nga mahi matua ko te kimi kupu mai hei whakaahua i te ao hou nei me ona rawekeweketanga katoa. Mai i te tunga o Te Taura Whiri ko tona 7-8 mano nei nga kupu kua kitea mai, a, takea mai ai era kupu i te reo tonu.

He nui nga kupu kua kore i korerotia, kua kore i rangona na reira takea mai ai nga kupu hou nei i era - mena ra e hangai ana kite kupu hou e kimihia mai ra e matou. Me tino uaua rawa atu ka huri matou ki te reo Pakeha tiki atu ai, a, kare tonu hoki e rata enei

whakatipuranga kia tikina atu he kupu hou i te reo Pakeha.

I te wa i a ratou ma i mama noa iho ta ratou tiki kupu atu i te ao Pakeha na te mea i aua wa ra kore rawa atu i toko ake te whakaaro ka penei rawa te ngaro o te reo. Heoi ano e kaha nei matou, e kaha nei hoki koutou.

Tera pea ko tetahi wahanga nui o te mahi nei ko te kauwhau ite rongo pai epa ana kite reo -tona ora, tona mau, tona ngaro, tona whai hua, tona moumou wa. Katoa enei ahuatanga e hiahia ana te ao Pakeha kia mohio, a, kua kite au, marama ana te ao Pakeha tautoko mai ana.

Ko tatou Maori tonu nei te hunga whakauaua, whakatarapi mai te tahuri ke ai kite tautoko ite kaupapa. Kei te pai, ko taku kia kaua e whakapetohia te ngoi ki era engari ia te hunga e matekai mai ana. Ma tenei hunga hoki te reo Maori e ora ai.

Ko nga mahi kaiwhakamaori ano hoki kei raro i te maru o Te Taura Whiri. I roto i nga tau kaore i pera rawa te nui o te hunga whai mai i tenei tohu, a, kaore hoki i te kaha te whakamahia o nga kaiwhakamaori i roto i nga whakahaere o nga whare whakawawa o te motu.

Tena, kia paku hoki noa ake ki nga kura e whakahaeretia nei e matou. Ko tona tino kaupapa he whakawhanui atu i te kupu, he whakatika hoki i te whakatakoto i te kupu.

Na runga i tenei whakaaro i waiho e matou kia 7 nga wahi matua o te mahi.

Anei e rarangi nei aua wahanga e 7 ra mete take i whaia ai ko enei:

Nga whakatauki

ma enei e whakarapopoto te whakaaro o te tangata, e whakaniko hoki i tana i ki ai. Ka kitea te mohio ote tangata kite korero kite whakamahia enei kite wahi e tika ana.

Nga kiwaha, nga kirehu

nga rerenga korero e tino Maori ai te wairua o te korero.E uaua ana kite hunga kaore ite rongo i te reo Maori ia ra, ia ra engari mau ana keiheakemai!

Te aroa panui

hei whakawhanui ite mohio kite kupu kia kore ai e noho tonu kite kupu kotahi mo ake tonu atu engari e taea ana te tiki kupu ke atu.

Te whakapakeha

ma konei e kitea ai te tino marama o te tangata ki nga kupu kei mua i a ia. Ma tenei momo mahi ano hoki e kitea ai te ahei ona kite whakakakahu i tana i marama ai kite kupu Pakeha. He nui te hunga whakahe i tenei mahi engari he tino hua ano tona.

Te whakamaori

ko ta tenei he kite mena ka taea te whakaaro o tetahi ke atu te whakakakahu kite kupu Maori. He mahi uaua na te mea e herea ana ki nga kupu kei mua i te aroaro. E tino taea ai me tino mohio ano kite reo Pakeha.

Nga whakatikatika hapa

he nui nga tapepetanga e rangona ana, a, ahakoa pehea te whakatika atu ka he tonu mai. He aha ai? He kore tonu no nga kaiwhakaako e whakarongo; ara, kei te rongo engari te whakarongo! He mahi nui tenei engari me whai kia tika ra ano mai.

Te tuhituhi

katoa nga mahi o runga ake nei ka riro ma te tuhituhi e whakaii. He nui te hunga kaore e pai mai kite taha tuhituhi engari he tino hua kei roto i tenei mahi. Na reira ka whaia tonutia.

He mahi atu ano engari ko 6 runga nei nga tino mahi o roto i nga kura.

I whakatauhia ano hoki me waiho ko te tau 1995 hei tau whakanui i te reo Maori - tona ora, tona mau, tona korerotia tonutia ahakoa e hia ke tamitanga -a, hei whakaoho ano hoki i a Maori raua ko Pakeha kia kaha ake te aro mai.

Haere na ena whakanui puta noa i te motu, a, ko te whakaterenga ote tau itu kite whare paremata i raro ano i te maru o te Minita Maori o taua wa, o te Honore John Luxton. Na Ta Paora Reeves te karakia whakatere, a, ko te kairangi mo te tau ko te Arikinui, ko Te Ata-i-rangi-Kaahu. Rangatira ana te whakaterenga o te waka, a, no te unga ki uta kotahi tau i muri mai he mea whakatepe nga mahi ki te Hui Taumata Reo Maori.

Puta katoa mai ana ona tangata whai wahi mai kite reo Maori ki reira whakaputa ai i 6 ratou whakaaro mo te reo Maori. I rere tonu nga patai mena i whai hua taua hui, a, heoi ano taku na whakahoki ki tera tautapa mena e riro ana ma tenei e kaha ake ai te aro mai o te Maori e whai hua ana - kaore i ko atu, kaore i ko mai o tera.

Koira ano hoki te wa i puta ai te kohikohinga kupu hou, a Te Matatiki.

Ko tenei o nga whakaputanga na Te Haumihiata Mason raua ko Heni Jacob te nuinga ote mahi. E hia ke atu ano nei hoki nga kupu kua puta ke i mua atu i tena, a, koira ke nga kupu i te kaha te haria i mua mai o te putanga o te Matatiki hou. Aua atu, kei te kaha te whaia mai o nga kupu hou. Ahakoa matou tono atu ki nga iwi, ki nga whakahaere kia tukuna mai ko a ratou kupu kia taea ano ai hoki era te panui kite motu whanui ma roto o 'He Muka' te tatari tonu nei matou, e kare ma e!

Koianei ano hoki te tau i whakahaeretia ai te tirohanga kaikorero Maori kia mohiotia ai tokohia nei te hunga mohio kite korero Maori.

Kitea ana e taua tirohanga ko tona ahua 163 mano nei mai ite hunga tino matatau kite hunga itiiti nei nga kupu kei te mohio ratou. Ka mutu ko te pakeke ote hunga i uiuia ko te 16 piki atu ko raro mai i tera pakeke kaore i tirohia i runga tonu i te uaua o te kimi patai e marama ana ki taua hunga.

Ko te whakamataku ke pea o tend tirohanga ko te tokoiti haere ote hunga i whangaia mai kite reo, a, ko ratou nei te hunga tino matatau rawa atu. Ki a au nei, ehara i te take i mataku ai engari me kaha ake ko tatou kite whai ite reo kia eke ki aua taumata. Ehara ke hoki i te mea kaore e taea!

Me iipoko pakaru te whai kaua e waewae tutuki noa iho, ara, ko ta te ururoa oke!

Ko te karere kawe i nga whakaaro, i nga rongo korero, o Te Taura Whiri ko He Muka koianei anake nei te puka reo Maori o te motu. E kaha ana te muia mai ahakoa te ki a etahi he uaua rawa na te nui o nga kupu e tauhou ana ki a ratou. Heoi ano taku ki tera hunga, whakamahia a koutou papakupu kaua e noho noa iho i kona komekome noa mai ai!

I te taha ano o He Muka kua puta te puka awhina i te hunga o roto i nga tari e hiahia ana kite whakaitpoko, kite whakatepe ano hoki i a ratau korero kite mihi Maori. Katahi tonu ka oti atu te whakahoutanga, a, ko te ingoa o tenei pukapuka ko 'Maori For The Office.' E kaha ana te whaia mai e nga tari Pakeha na reira he tohu pai tera.

Ko te wawata, ko te uaratanga nui kia puta i tenei tau tetahi kohikohinga klwaha, kirehu, ara nga ahuatanga reo kua kaha nei te ngaro i waenga i te nuinga o nga iwi. Ko ta matou atu ki nga iwi ote motu e mau tonu ana enei ahuatanga reo kia kaha te kohi ka whakaako ai ki nga reanga e whai kaha nei i te reo. Ma enei rerenga kupu, rerenga korero e tino kitea ai te matatau ote tangata kite reo.

Ki a matou nei he whakanikonikotanga reo enei e tino tika ana kia mau.

I toko ake ano hoki te whakaaro i a matou ko nga kaiwhiri tuatahi tera pea he whai hua tonu te hui atu ki 6 tatou karawa o Te Moana-nui-a-Kiwa na te mea ko tatou katoa e kakari nei kia ora tonu 6 tatou reo. Ko etahi o tatou kei te kaha ake te akitu na te mea kei te kaha noa ake te ngaro o 6 ratou reo. Heoi ano, kotahi te waka e hoea nei, ara, ko te waka o 6 tatou reo.

Na runga i tenei whakaaro ka powhiritia 6 tatou karawa kia haere mai, a, i tu te hui tuatahi kite marae

o Kirikiriroa. Ko nga moutere i whakarauika mai ko Hawai'i, ko Tahiti, ko Rarotonga, ko Niue, ko Tokelau, ko Hamoa, ko Wallis me Futuna, a, me Tonga ano hoki.

Pai ana te haere o te whakawhiti whakaaro mete whai atu ano hoki i te ahua o te kimi kupu hou. I whakaaro hoki matou mena kei 6 tatou karawa he kupu mo tetahi mea kaore nei a tatou kupu, kati tikina atu ko ta ratou. I whakamatau matou mo te kupu panana i tikina atu ra hoki i te reo Pakeha. Kei 6 tatou karawa tenei hua rakau mete kupu Maori ake, ara, meika (Rarotonga), mei'a (Hawai'i), ha'ari (Tahiti). I whaia atu e matou ko te meika engari auare ake te whakamahia e Maori ma ka mau tonu kite kupu panana. Pera ano hoki te kupu kokonati e niu nei ki 6 tatou whanaunga. Ahakoa pehea ka kokonati tonu mai a Maori i wana ano nei hoki, e hika e!

Tae mai ki tenei wa e wha nga hui kua tu i Aotearoa, i Tahiti, i Hawai'i, i Aotearoa ano -a, hei te tau etu mai nei, a te marama o Poutu-te-rangi, ka tu ano ki Tahiti. Ko te ingoa o tenei huihuinga ko Leo Pasifika.

Kati, anei matou e hoe nei i te waka o te reo Maori me kore noa e tupono ka u pai te waka ki uta. Ina whera, katoa nga wawata o te hunga kua tiraha ka ea, ka tutuki.

Kua paenga te ngahurutanga tuatahi ka pehea a tuarua, a tuatoru, a tua aha noa iho ranei? Wai ra ka hua, wai ra ka tohu?