Nga Paero o te Kaunihera Maori o te Takiwa o Raukawa i raro i te Ture Kaunihera Maori, 1900.

Ko te Kahiti o Niu Tireni, Issue 49, 7 October 1910, Page 617

Nga Paero o te Kaunihera Maori o te Takiwa o Raukawa i raro i te Ture Kaunihera Maori, 1900.

Tari o te Minita Maori, Poneke, 6 o Oketopa, 1910. HE whakaatu tenei kua pai te Kawana i tenei ra kite whakaae i nga paero i hangaia e te Kaunihera Maori o te Takiwa Maori o Raukawa i raro i nga tikanga o tekiona tekau-ma-ono o te Ture Kaunihera Maori, 1900, me ona whakatikatikanga. J. CARROLL, Minita mo nga Mea Maori. Kua whakaaetia ISLINGTON, Kawana. KAUNIHERA MAORI O TE TAKIWA MAORI O RAUKAWA. Paero. Tenei te Kaunihera Maori o te Takiwa Maori o Raukawa i whakaturia i raro i te Ture Kaunihera Maori, 1900, ka whakakore i nga paero katoa i hangaia i mua atu i enei paero e taua Kaunihera a hei whakakapi mo era tenei ka hanga i enei paero i raro i te mana o taua Ture, me ona whakatikatikanga, me timata te whai mana o enei paero a te wa e whakaaetia ai e te Kawana, mete panuitanga o aua mea i roto i te Gazette me IvKahiti: — W hakamarama. I roto i enei paero, mehemea ia kaore e taupatupatu ana ki nga kupu e whai ake nei, a mehemea kaore i motuhake te takoto a etahi atu whakamaramatanga, koia enei o ratou tikanga : — “Taua Ture” tona tikanga ko te Ture Kaunihera Maori, 1900, me ona whakatikatikanga katoa. “ Te Kaunihera ” tona tikanga ko te Kaunihera Maori o te Takiwa Maori o Raukawa i whakaturia i raro i taua Ture. “ Komiti ” ara “ Komiti Marae ” tona tikanga ko te Komiti Marae o tetahi kainga Maori i whakaturia i raro i nga tikanga o taua Ture. “Takiwa” tona tikanga ko te Takiwa Maori o Raukawa i panuitia e te Kawana i raro i taua Ture i tana panuitanga o te 26 o nga ra o Tihema, 1900. Kahiti—A.

“ Taone Maori ” tona tikanga he Taone Maori i whakaturia i raro i te Ture Taone Maori, 1895, i raro ranei i tekiona warn o te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1902. Whakatakotoria ’ ’ tona tikanga i whakatakotoria e nga paero i hangaia i raro i taua Ture, e enei paero ranei. (A.) Te Ora mete Noho Tika. (Tekiona 16, Wahanga-tekiona 1.) 1. Ko nga tupapaku mehemea ka mate i waenganui i te 15 o nga ra o Maehe mete 15 o nga ra o Hepetema (e uru ana ano ia aua ra), i roto i te tau, me tanu i roto i nga ra e wha i muri iho i te matenga ; a mehemea ka mate i waenganui itel6 o nga ra a Hepetema mete 14 o nga ra o Maehe (e uru ana ano ia aua ra), me tanu i roto i nga ra e torn i muri iho i te matenga, haunga ia mehemea ka takoto ke tewhakahau a te Kaunihera, mehemea ranei ka takoto ketetahi atu tikanga o tetahi Ture o te Paremete. 2. Ma nga whanaunga tata o te tupapaku, a, mehemea kei te ngaro ke ratou ma te tangata nona te whare, e noho ana ranei i roto i te whare i mate ai te tupapaku, mana e whakatutuki nga tikanga o te paero i runga ake nei, a ka whakaekea te he ki runga ki a ratou, ki tetahi ranei o ratou mo te takahi i taua paero i runga i ta te Kaunihera e kite ai he tika, a ka ahei kia whainatia kite moni kia kaua e neke ake i te kotahi pauna. 3. E kore rawa e pai, haunga ia mehemea e whakaaetia ana e te Kaunihera, kia tanumia te tupapaku ki tetahi wahi ke atu i te urupa e mohiotia ana he tanumanga tupapaku e nga tangata Maori o tetahi kainga Maori, kua rahuitia ranei, kua ata wehea ranei e ratou, e tetahi atu ropu whai mana ranei, hei urupa tanumanga tupapaku. 4. Ki te mate he tangata kaua e whakatakotoria ki roto kite whare, engari me hari atu ki w r aho, ara, ki roto ki tetahi teneti, a ko taua teneti me whakatu ki nga wahi e rite ana mo era tu ahua e whakaritea e te Tiamana o te Komiti Marae, e te Merna Kaunihera ranei o te wahanga ote takiwa. 5. Ka ahei te Kaunihera kite tuku panui atu, penei ite Ahua A e mau nei i te Kupu Apiti, kite tangata nona tetahi whare, kite tangata ranei e noho ana i roto i tetahi

whare i roto i tetahi kainga (haunga ia nga kauta me nga whare tu noa o waho) mehemea e hangaia ana taua whare i muri iho i te mananga o enei paero, hei whakahau atu kia hangaia he puroa rakau, me rewa ake i te whenua, mo taua whare (i roto ano i te wa e whakaritea e taua panui) kia tika kite whakaaro o te Kaunihera, o tetahi tangata o tetahi ropu ranei e w’hakamanaia e ia. 6. Mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka turi tetahi tangata, ka kore ranei e whakarite i te whakahau a taua panui, i roto i te takiwa i whakaritea e taua panui, i tetahi atu takiwa ranei e tukua atu e te Kaunihera, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. 7. Ka ahei te Kaunihera (kite whakaaro ia kia kaua e tukua te panui e whakaaturia nei e te paero tua-rima) ki te tuku panui atu, penei i te Ahua B e mau nei i te Kupu Apiti, kite tangata nona tetahi whare, kite tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare e whakamaramatia nei e te paero tuarima, hei whakahau atu kia hangaia he moenga ki roto ki taua whare, kia kaua e hoki iho i te kotahi putu te rewa ake i te whenua ; a mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei kite whakatutuki i te whakahau a taua panui i roto i te wa i whakaritea, e tika ana kia whainatia ia ki te moni kaua e neke ake i te kotahi pauna. (B.) Nga Whare Paru. (Tekiona 16, Wahanga-tekiona 2.) 8. Ka ahei te Tiamana o te Kaunihera, tetahi tangata, ropu ranei e whakamanaia e te Kaunihera mo tera take, ki te tuku panui atu kite tangata nona, kite tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare e paru ana, e kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia e ia, kia meatia ranei e ia kia whakapaia taua whare i roto i tetahi takiwa e whakaritea i roto i taua panui, penei i te ahua “ C ” e mau nei i te Kupu Apiti. A mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei kite whakatutuki i te whakahau a taua panui, e tika ana kia whainatia ia kite moni kia, kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, a kia kaua e neke atu i te rua pauna mo ia haranga a muri atu. 9. Kei nga Komiti Marae te whakaaro kite whakangawari i nga paero tua-rima, tua-ono, me tua-waru, i runga ake nei mehemea ka tupono he kaumatua, he turoro he ngoikore ranei, te tangata nona, a e noho ana ranei i roto i aua tu whare kua korerotia ake nei, kia kore ai e pa uaua aua tikanga ki taua tangata ; engari me whakaatu e te Tiamana o te Komiti Marae kite Tiamana o te Kaunihera tera ahua, a hei reira te Kaunihera whiriwhiri ai i tetahi huarahi e taea ai e ia te whakapau he moni hei whakapai i aua tu whare o aua tangata kaumatua. turoro, ngoikore ranei i roto ano i te oranga o te Kaunihera, kei tau atu hei taumahatanga mo aua tu tangata. (C.) Nga Paru o te Marae. (Tekiona 16, Wahanga-tekiona 3.) 10. Kaua rawa te paru, nga mea rukenga ranei e whiua, e whakatakotoria, e tukua ranei kia tere ki roto ki tetahi puna wai, ki tetahi awa wai ranei e rere ana ma roto ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a mehemea taua awa e meatia ana hei wai inu, hei wai kai ranei ma nga tangata o taua kainga o tetahi atu kainga ranei e takoto tahi ana, e tu tahi ana ranei i te taha o taua puna, awa ranei. 11. E kore e pai kia whakahauputia, kia waiho kia takoto ana, e tetahi tangata te paru, te mea kino, te mea rukenga ranei, i te marae, i nga taha ranei o tona kainga, e whai putake mai ai mo te mate, e puta mai ai ranei te haunga. 12. Kaua e tanumia te hoiho, te kau, te hipi, te kuri, tetahi atu kararehe ranei ki roto i te rohe o tetahi kainga Maori. 13. E kore e pai kia whiua. atu, kia waiho ranei tetahi kararehe kua. mate, ki runga i tetahi wahi i roto i tetahi kainga Maori e puta mai ai te haunga kino. 14. Ki te takahi te tangata i tetahi o nga Paero Nama 10, 11, 12, mete 13, kua whakatakotoria ake nei, e ahei ana kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke ake i te kotahi pauna. (D.) Mo te Haurangi. (Tekiona 16, Wahanga-tekiona 4.) 15. Kaua he waipiro e tukua, e haria mai, e inumia ranei ki tetahi hui Maori ahakoa he aha te putake o taua hui, ahakoa e tu ki roto ki tetahi kainga Maori, ki tetahi atu wahi ranei i roto i te takiwa, haunga ia nga taone, ara nga rota Pakeha i roto i nga taone Maori. 16. Mehemea i tu tetahi hui nui i runga i te karanga, me tau ki runga i te tangata, i nga tangata ranei nana te karanga, te whaina mehemea ia, ratou ranei ka tuku, ka mea

ranei kia tukua he waipiro ki nga manuhiri, kite tangata whenua ranei, ki etahi ki tetahi ranei o ratou, kia kaua e neke atu i te tekau pauna. 17. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi ana i tetahi hui Maori, e ahei ana kia whainatia ia kite moni kia kaua e iti iho i te tekau hereni kia kaua e neke atu i te rua pauna. 18. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi ana i roto i tetahi kainga Maori, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo ia haranga o muri iho. 19. Tera e whai hara te tangata mehemea—(l.) I a ia e haurangi ana, ka tomo ia ki roto ki tetahi whare runanga, whare karakia, ki tetahi atu whare ranei o te katoa i roto i te kainga. (2.) Ka hari ia i te waipiro ki roto ki tetahi whare runanga, whare karakia, whare ranei o te katoa. (3.) Ka inu ia, ka mea ranei kia inu tetahi atu tangata, i te waipiro i roto i tetahi whare runanga, whare karakia, whare ranei o te katoa. A, ko taua tangata me whaina kite moni, kia kaua e iti iho i te rima hereni, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, a, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo ia haranga i muri iho. (E.) Rehitatanga Kuri. (Tekiona 8., o te Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori, 1903.) 20. Ko te utu mo te rehitatanga o te kuri a tetahi Maori i roto i te takiwa, kua neke atu i te ono marama te pakeke, e rima hereni. Engari ko te utu mo te rehitatanga o nga kuri e meatia ana hei mahi hipi anake, kau anake ranei, hei patu rapeti anake ranei e rua hereni mete hikipene mo te kuri kotahi. 21. Me utu te moni rehita, ame rehita te kuri kite Tari o te Kaunihera, ki nga tangata ranei e whakamanaia i raro i te hiiri o te Kaunihera hei kohi i taua moni, a hei rehita kuri. (F.) Nga Kai-hoko Taonga. (Tekiona 16, Wahanga-tekiona 13.) 22. Me pa enei paero e whai ake nei ki nga Inia, ki nga Ahi ria, me era atu tangata harihari haere i te taonga hei hokohoko ki roto i nga kainga Maori o roto o te takiwa ara : — (1.) Kia whiwhi rawa taua tangata kite raihana ate Kaunihera ka ahei ai kite hokohoko taonga i roto i nga kainga Maori o te takiwa. (2.) Ko taua raihana me penei i te Ahua D, a ka whaimana mo te takiwa katoa o te Kaunihera a ko te utu mo taua raihana kia kotahi pauna kotahi hereni mo te tau, a kia tekau-ma-rua hereni me te hikipene mo te hawhe tau. (3.) Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei o te Kaunihera tetahi ranei o nga mema o te Kaunihera i whakamanaia e te Kaunihera hei pera kite whakaputa i taua raihana. (4.) Ko nga moni katoa e utua ana mo nga raihana me tuku kite tari o te Kaunihera. (5.) Ki te pokanoa te tangata kaore ona raihana kite hokohoko taonga i roto i nga kainga Maori o te takiwa ka whainatia ia kite moni kia kaua e neke ake i te rima pauna. 23. Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei, tetahi mema ranei o te Kaunihera, te Tiamana ranei o te Komiti Marae o tetahi kainga, kei reira nei tetahi hui e tu ana, kite whakaputa raihana ki tetahi tangata e hiahia ana kite hokohoko taonga i taua hui, ko te utu mo taua raihana kia tekau hereni. Ko te mana o taua raihana mo te wa anake o taua hui, kaua e roa atu. Ki te hokohoko taonga tetahi tangata i taua hui, a kaore ona raihana penei, kaore ranei ona raihana i raro i etahi atu o nga paero i runga ake nei, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te rima pauna. (G.) Te Kai-tupeka. (Tekiona 16, Wahanga-tekiona 14.) 24. Ka whai hara te tangata, ahakoa he Pakeha he Maori ranei, e hoko ana, e hoatu ana ranei i te tikareti, i te tupeka, i te torori ranei ki tetahi tamaiti Maori kaore nei ano nga tau i eke kite tekau-ma-rima, a e tika ana kia whainatia kite moni kia kaua e neke atu ite rima pauna. 25. Ka whai hara tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano i eke nga tau kite tekau-ma-rima, mehemea ia ka kai ite tupeka, i te torori ranei, i tikareti, i tetahi wahi ranei o te tikareti, a e tika ana kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatoru, mo ia haranga ranei o muri iho.

(11.) Nga Purei Moni. (Tekiona 16, Wahanga-tekiona 15.) 26. Ko te tangata, ahakoa he Maori he aha ranei, e hiahia ana kite whakatu whare piriote ki roto i tetahi kainga Maori, a ko te tangata Maori e hiahia ana kite whakatu whare piriote ki tetahi atu wahi i roto i te takiwa, haunga ia nga taone (engari nga rota Maori i roto i nga taone) me nga kainga Pakeha, me whiwhi i te tuatahi kite raihana a te Kaunihera, ma te Kaunihera e whakaputa i runga i nga tikanga e whai ake nei : — (cz.) Ko taua raihana me penei i te Ahua E e mau nei i te Kupu Apiti. (6.) Ko te utu mo taua raihana kia tekau pauna. (c.) Ko te wa e mana ai taua raihana kia kotahi tau i muri iho i te ra i tuhia ai (haunga ia mehemea ka whakakorea e te Kaunihera i runga i nga tikanga i raro iho nei). (if.) Ko nga whare piriote me hanga kia whai huarahi mo te hau ki roto ki waho, a me ata tiaki pai kia kaua e paru. [e] Me puare nga whare piriote i nga ra noa o te wiki, i waenganui i te 9 o nga haora o te ata mete 10 o nga haora o te po. Ko te tangata e takahi ana i tenei paero, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te hara tuarua, a kite hara i muri iho e ahei ana kia whakakorea tona raihana. (/.) E kore e pai kia tukua tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano i eke nga tau kite tekau-ma-rima, kia purei piriote i roto i tetahi whare piriote whai raihana, a mehemea ka kitea e purei ana i reira, ka ahei kia whainatia te tangata i a ia te raihana, te tangata ranei e tiaki ana i te whare piriote, kite moni kia kaua e neke atu i te rima pauna mo te hara tautahi, a mo te hara tuarua ka ahei te Kaunihera kite whakakore i te raihana. (y.) Ki te hiahia kia whakahoutia te raihana me tuku mai te tono i mua atu o te wa e mutu ai te mana o te raihana. 27. Ko te tamaiti Maori kaore nei ano nga tau i eke hi te tekau-ma-rima e kitea ana e purei piriote ana, ahakoa i hea, ka ahei kia whainatia kite moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo ia haranga o muri iho. 28. Ko te tangata nana tetahi whare piriote, teepu piriote ranei i roto i tetahi kainga Maori, a ko te tangata Maori nana tetahi whare pera, teepu pera ranei i tetahi atu wahi i roto i te takiwa, haunga ia nga taone (engari nga rota Maori i roto i tetahi taone Maori) me nga kainga Pakeha, mehemea kaore ia i whiwhi i te raihana a te Kaunihera, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te rua-tekau-ma-rima pauna. 29. Ko te tangata e kitea ana e purei moni ana, ahakoa he purei kaari, ko etahi atu takaro ranei i roto o te rohe o tetahi kainga Maori, ka ahei kia whainatia ia kite moni kia kaua e neke atu i te tekau* hereni mo te hara tautahi, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo ia haranga o muri iho. 30. Ko te tangata nona tetahi whare, e noho ana ranei i roto i tetahi whare i roto i tetahi kainga Maori, mehemea e tukua ana, e whakaaetia ana ranei e ia te purei moni ki roto ki taua whare, ka ahei kia whainatia kite moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te rima pauna mo ia haranga o muri iho. TE KUPU APITI. Ahua A. (Paero Kama 5.) Ki a [lngoa], [Kainga]. Tena koe. He tono atu tenei ki a koe, kia hangaia he puroa, me rewa ake i te whenua, mo to whare i roto i nga ra e i muri iho 0 te taenga atu o tenei panui ki a koe, kia rite kite whakaaro o te Kaunihera [o te Komiti Marae ranei] o tana tangata ranei i whakamana ai. A he whakatupato atu tenei ki a koe, mehemea i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe, ka kore koe e whakarite i taua whakahau i roto i te wa kua kia ake ra, e ahei ana kia w’hainatia koe kia utu i te moni, kaua e neke atu i te kotahi pauna. I tuhia i te o nga ra o , 19 . rur” .• 1 > Tiamana [Karaka ranei] o te KauL nini -J nihera [o te Komiti Marae ranei]. Ahua B. (Paero Nama 7.) Ki a [lngoa], [Kainga]. Tena koe. He tono atu tenei ki a koe kia hangaia he moenga mo to whare kia kaua e papaku iho i te kotahi putu

ki runga ake o te oneone, i roto i nga ra e i muri iho ite taenga atu o tenei panui ki a koe. A he whakatupato atu tenei ki a koe, mehemea, i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe, ka kore koe e whakarite i taua whakahau i roto i te wa kua kiia ake ra, e ahei ana kia whainata koe kia utu i te moni kaua e neke atu i te kotahi pauna. I tuhia ite o nga ra o , 19 . THiiri 1 ’ Tiamana [Karaka ranei] ote KauL nihera [o te Komiti Marae ranei]. Ahua C. (Paero Nama 8.) Ki a [Zuyoa], [Kainga], Tena koe. He tono atu tenei ki a koe kia whakapaia, kia meatia ranei e koe kia whakapaia to whare i roto i nga ra e i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe. A he whakatupato atu tenei ki a koe, mehemea, i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe, ka kore koe e rongo, ka turi ranei koe i roto i te takiw’a i whakaritea kite whakatutuki i te whakahau a tenei panui, tera koe e whainatia kia utu i te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. I tuhia i te o nga ra o , 19 . [Hiiri 1 ’ Tiamana [Karaka ranei] ote KauL ’J nihera [o te Komiti Marae ranei], Ahua D. (Paero Nama 22.) Raihana Hooka. Kia mohio koutou kua whakamanaia a , he tangata harihari taonga hei hokohoko, kite hoko haere i ana taonga i roto i nga kainga Maori c te takiwa o te Kaunihera o mo te tau kotahi timata atu i tenei ra. I tukua i raro i te hiiri o te Kaunihera Maori o [Hiiri.] te Takiwa Maori o , i te o nga ra o , 19 . , Tiamana [Karaka ranei] o te Kaunihera o Ahua E. (Paero Nama 26.) Kia mohio nga tangata katoa kua whai raihana a ki te whakahaere i tetahi whare-piriote i mo te tau kotahi i muri iho i te ra o tenei raihana, i raro i te mana o nga paero a te Kaunihera. I tukua i raro i te hiiri o te Kaunihera Maori o [Hiiri.] te Maori o , i te o nga ra o , 19 . I paahitia enei Paero i te hui o te Kaunihera Maori o te Takiwa Maori o Raukawa, i tu ki Poneke, i te wha o Oketopa, 1910, a i tukua atu i raro i te hiiri o te Kaunihera.

(1.5.)

ERUERA NEKETINI,

Tiamana.

Ina hoki te hainatanga a te Kawana i tenei ra, te ono o nga ra o Oketopa, tau kotahi mano e iwa

ran tekau.

J. CARROLL,

Minita mo nga Mea Maori.