RETA I TUKUA MAI.

Wananga, Volume 5, Issue 48, 30 November 1878, Page 602

RETA I TUKUA MAI.

Kite Etita o te Wananga. E hoa tena koe te kai-whakahaere o nga reo o nga motu e rua ote ao nei. E hoa utaina atu e koe to matou nei pouri mo taku tamaiti, mokopuna i mate ia i te 9 o nga ra o Akuhata 1878 kona tau e rinia, he tamaiti tino aia nona tupuna mai tona rangatiratanga, no Tuwharetoa kite Aupouri, otira no nga tupuna rangatira fcatoa, man e uta atu kia Te Wananga ingoa nui o te ao, hei mihi mai ma ona iwi i nga takntai ole moana, i nga tua-whenua o rnnga, o raro, o tetahi taha, e tetahi taha, kanui to matou pouri mona, ho tamaiti aia c manaaki nnitia ana e ona tupuna, e ona matua, me ona iwi rangatira i waibo nei « ia ite ao nei pouri ai. Ko tana kupu poroporoaki tenei, hei konei e koro ma, e whac ma, o tama ma, e hine ma, 1 muri i au nei kia man kite whakapono, kia piri kite Kawanatanga hei moino koutoti mana i te ao, heoi ka hemo aia. ko tana tamaiti he uri rangatira toa taua no Waikari, Tuwharetoa, no te Eangipomarnao, ko nga iwi kua eke kia kite i ai, ara, i a Hori te Mautaranui, ko to ingoa tenei o taua tamaiti. . Ko nga hapu tenei, ko Ngatikahungunu kite Wairoa, ko Ngatirahiri, ko Ngatitu, ko Ngatihinerau, Maruahine, Ngatihika, Ngatirua. Puru-ki-te-rangi, ko Tuwharetoa kite Aupouri. Werewere te Rangi-pumamao. Runanga, Taupo.

El TE STITA 0 TE WANANGA. E hoa tena koe, he kupu atu ten a naku ki a koe mo nga nupepa ki au, taiboa ano ahau e ntu atu, kia whai moni ahau, e raruraru ana ahau i tcnei taima, a kei porangi mai koe, tena ano ahau te whaknaro atu na ki ta tatou *vaka t kite kore koe e pai tuhia mai ra, te kore hoki, na toka raruraru i toku aitua, na rcira ahau te tuku moni atu ai i tenei taima, ahakoa maku ano tera e tuku atu, heoi ano tena reta ki a koe. E hoa tukua atu e koe ena toru kupu kia Te Wanaruja ara, ki runga i to tatou waka, hei titiro ma nga iwi e rua, ko ta inatou kotiro, no te 4 o nga ra o Akuhata i takarohia ai, ko te ra tena i whanau ai ia, no tera tau ia i -whanan ai

603

Kite Kai Tuhi o Te "Wananga. E hoa tena ra koe. E hoa utaina atu ta matou tangi tno a matou taniariki i pau i te abi ki roto i to ratou whare i moe ai ratou. E hoa mau e uta atu ki runga ki to tatou kopapa i a Te Waiving a hai titiro ibo ma nga tangata o te motu nei, Maori, Pakeha hoki. No te wbitu o nga ra o Akuhata i te po, i te wha o nga haora tata ki to awatoa, ko te tangata nana taua tamaiti ko Himiona Maanu, i haere ke tera kite Mahia, ko nga tangata i mabue iho ki to ratou kainga, ko Wi te Paretipua, !:o te Hemoata, ko Baniera Kehua, ko taua tangata hoki h>! mo:no rangatira, na Tapuae tana putanga, ko te Ipuwhakanokia no tensi tupuua kite Wbakaki-nuiarua, ko < J.ahi o te whanau a Tapaue i whakanohoia kite riu ote Wairoa ate Rangituanui, katahi a te Whewhera, ka r-i >. ko Huikawai, ko Matawhaiti, ko nga tupuna tenei b.ii tao i te tangata i nga ra o mua, i tenei ra kei te ture te n(.onga, ka wehea e xnaua nga tangata o taua kainga i wora. ai aua tamariki ko te Hemoata raua ko tana tane ko \V i te Paretipua, ho wbare ke raua.- Nga tangata o taua wbare, ko Ranlera, ko Iritana, ko Wheku, ko Hmeaia, ko Mere Tuaro, be porangi tenei, ko nga tamariki tokotoru hoki, ko te Awa-a-te-atua, ko Pipi, ko Rcwi Waiharakeke. Kahore enei tangata i kaha kite raau i enei taraai-iki ki wabo i to ratou whai-e c kainga ana ete alii. Ka puta ki waho ko Rewi Waiharakeke, ka mate ko te Awa raua ko Pip), ko Pipi i aue i roto i te mura o te abi, ko te Awa kaore i hamumu tona waha. Ihakaea Haeata. llimioxa Maaxu. Kai tuhi o enei korero.

Ki Te Etita o te Waxaxoa. E boa teua koe, te kai whakatere o to tatou rotireti ki te Muri, kite Tonga, kite Tai-rawhiti. E tama mau e uta atu eaei iti korero kia Te Waaanga, hei aha, engari hei ngahau noa atu ki o taua hoa o te motu ne'i, tena pea etalii o taua hoa kei etahi motu atu e tatari mai ana ki nga rongo korero. Na e aku hoa Pakeha, Maori, tena kqutou, tena kia pauuitia atu e au te take o ta matou whakaaro, ko nga manu o to matou wahi o Harataunga nei, kua riro kaJ:oa te tikanga i nga Pakeha o Tokatea tikini koura,nga kuku katahi, nga parera ka rua, nga kaka ka toru, nga pukeko lea wha, nga peihana ka rima. E hoa ma, ka mahuetia matou te iwi kainga, te iwi nana nga taputapu, katahi ano ia ka kiia mai e te iwi nei e te Pakeha, e Maori, kaore koutou e tika kite whakawehiwehi mai, he raihana a matou mo nga manu e puhia ana e matou. Katahi matou ka whakaaro, tena me tono te riteuga o enei kupu ki o tatou hoa o te motu, kia T& Waaanga ka rua, ma koutou e whakahe mai a matou whakaaro, mehemea kite tohe tonu aua Pakeha, kite tu etahi o matou i nga pu, ka mau ia matou nga tangata, ka taugohia nga pu, ka hoatu tana kai mangaro ki tana lhu mo te autaia mete tohetohe, kaati noa, kei hoha te Etita, tukua atu e koe, heoi ano, na to hoa i tuhi, r.a te Runanga o Ngatiporou >iga kupu. ' _ ° r Kiwi. Kennedy's Bay.

Kite Etita o Te VFananga. Te oranga kiuo; mete oranga i.„: o nca Maori i tc ao nci. E boa ma, whakarongo mai nga tangata korero i tenei ?anui, mehemea kci te roa, korerotia te kupi: nei ra ko to oranga kino ko tc ra i o tatou matua, tuDuna, ko to ratou wain 1 noho ai he iti no a iho, c 40 maero,'e 50 maero ka tae atu ki nga rohe mai o tona iwi, ka pokanoa tana haere atu ki tua o te rohe ka mate ia i te hoa riri, ko ana mahinga _ kai ma ratou, ko tona iwi kei tua nei ano oto ratou nei rohe, ko ana kai he kumara, he aruhe, he taro nga tn<?a hei kinaki, he inanu, he ika, he kai pai enei ki te Maori i mua ai, i te taima i'o matou matua, tupuna kanui te marama ote ngakau ote tangata mete kaha o te tinana, me kakai i enei kai kua korerotia i runga ako nei, heoi_ ano te mea i kino ai ko to ratou noho tonu i to ratou takiwa, kaore ratou e tae ana ki nga wahi o te motu katoa, ma te ope taua katahi ano ka tae ki etahi wahi o te motu. E nga hoa aroha me nga whanaunga e nohoy ana i Aotearoa, i te motu katoa o Nui Tireni, tena koatotfc' He hiahia toku kia kite ia koutou me era atu wahi o te ao, kei to herea kaore i pena me o tatou hoa Pakeha, no o ratou matua, tupuna mai to ratou tika, no reira ka kite ratou i nga wahi katoa o tc ao nei, tena ano pea etahi tangata kua rite ratou ki o tatou hoa Pakeha, kaua to koutou hiahia e puritia, tufcua tou oranga kia puta ki nga wahi o te ao nei, ko te oranga pai tena i korerotia ite timatanga mai o tenei reta, te oranga pai ko te tangata kua whiwhi kite mom nui, hei kawe i aia ki nga wahi katoa, kei mate noa iho ki tona kainga. Kereama Herasgi. Wairau.

Ki Te Etita o Te Wananqa. E hoa tena koe, te kai whiu iho i nga utanga mo ranga i a Te Wananga, te waka ra hei kawe atu ki nga marae kainga o Aotearoa katoa, kia kite ai ratou i aga wawatatanga me nga mea e whakaaroa ana e te hunga mohio o te ruotu hei oranga mo te katoa, koia rate take ka powhiri nei ahau kia u mai taua waka ki Mahinepua nef, he kuri mohoao, he taringa mukai e kore e i te korero, toku hiahia kia rongo ahau, ka huri te mihi. Ho patai tenei kia koe kia --.vhakaaturia mai te iugoa o te tangata hei taenga atu mo te paku hereni nei, me uta tonu iho ki rnnga ia Tc Wananga te ingoa o taua tangala mete ingoa ote kainga, mete takiwa hei taenga atu mo te hereni kua kiia i runga ake nei, hei te 4 o Heperema te tau 1878, u mai ai ki Mahinepua nei a Te Wamm-ja, ko a te 11 o Hepetema te tau 1878, ka tukua atu e ahau taua hereui nei kite meera, meheraea ia e u mai ki Mahinepua nei aTe Wananga. E hoa kia marama rawa atu i a koe te tuhi i te huauui c haere atu ai te hereni nei, ka huri. WIREJIU TE TUWHERA. Mahiuepua, Whangaroa.

Ki Te Etita o Te Wananga. lie mca tuku atu naku i raro i te maru o Tu\vhaietoa» E hoa tena koe, mau e tuku atu aku kupu kia Tc Wananya, me ta ki nga reo e rua, he mihi no te ngakau i haere atu au i Taupo ki Maketu, ka kite au i tetahi Pakeka, ko Paati te ingoa, kanui to atawhai o taua Pakeha kia au, he oti kci te miharo totiu au rno tona atawhai, maku e huri i roto i nga tau. A i tae au kite Awateatua, i kite au i to 1000 tangata i reira e hui ana kite Kooti, ka kite au i to whakahaere a uga rangatira o reira, Te Wirihana te liiriapu, Arama te VVikiriwhi te Tuaahu Aniheta Kaipara, Ta ratou mahi he whakahaere kai ma nga iwi katoa, te kurnara, te taewa, te paraoa, te iii, to ponka, ko nga kai, enei o uta no te wai he ika, he koeaea lie tuna, e toru marama i whakaeke ai nga iwi katoa i kahft katoa enei kai a tumunga te Taihuri noa nga iwi ki toEft v/ahi, ki tona wahi, te kupu a nga iwi katoa. He whakaafr miharo mo te ora o te tinana o tc tangata tetahi pai kaor© i puta tetahi kino i roto ite Kooti, be kaha no nga rarcga«»

tira kite pehi i nga kino ahe whakamiharo kau na te ngakau. E hoa ma e nga rangatira o te Awateatua, tena koutou, heoi ano. Na Apebahama te Kumk.

Kite Etita o te Wananga. E hoa tena koe, tukua atu ta matou whakapai mo te panui a Korongata, Hurae 9, 1878. E hoa ko au tonu kei runga ote puhi kaioreore oto panui e panui nei ki nga iwi e rua o runga o Aotearoa, eki nei koe : Tua-tahi: Ko te whakapono kia man. Tua-rua : Ko te Batapu kia kaua e tutu. Tua-toru : Ko te waipiro kia kaua e haria ki o koutou kaainga, ka hinga katoa te ture ki runga i nga tangata tapuhi o enei. Na, kia rongo mai koe, to te ■whakapono, ko te Ratapu, kotahi tonu te kai-tapuhi, ko te matua i te rangi, nana nga mea katoa i hanga, a kahore tetahi mea i hangaa e ia o nga mea -i hanga, tetahi he whakapono, tetalii o tatou o te niotu nei, waiho mona ki te aroaro o te pakeke, engari, e te hoa titiro *tu taua ki Ngatikahungunu e kapo nei i tetahi wahi o te rnohiotanga e whakahoki mai nei ano i tona rnohiotanga ki runga i o ratou nei whenua kua oti atu ra hoki ki roto i te Kapu o nga ringa o tatou hoa Pakeha, ame te noho te hokihga mai. E hoa ma, Ngatikahungunu, taua e ako kite rnohiotanga mo ena mea k'atoa kite tangata hoki ka tu te ringa. E te Etita, kei hoha koe, tena iana, e hoa tirohia e koe ki te panui. ka kapea e Ihowa te tatau, e kore hoki e tukua e ia te kai-whakamate kia haere ki roto i o koutou whare patu ai. Tua-rua: Ka tarewa tou ora i tou aroaro, ka wehi koe i te ao, ite po, kahore hoH he tuturutanga mo toua wairua, na to hoa. Na Te Kiwi. Harataunga.

Ex Te Etzta. O Ts "Waxanga. E hoa, i kite ahau i tetahi korero o te pepa o Akaraua nama 6, lie reo Pakeha, he mea tango etahi korero no roto i a Matihe Mavri-ora, pikitia te maunga, e ki ana te pepa, ka tata nga Maori te ngaro, kua nui haere te awhekaihe o Akarana nei, ko etahi kua waiho hei kai korero ma nga ariki o Papatuanuku, ko etahi o aua hawhekaihe whakatete ana i o ratou ariki i nga Maori, kia korerotia e au tetahi korero onamata i tewai korero parau ai nga Pakeha ki nga Maori o Te Waipounamu, ka hoatu e te Kawanatanga te utu whakamutunga o 2*iu Tireni e kai, e kakahu, e hoa to pira me etahi taonga nui atu, me nga kura, i timata mai te korero parau ate Pakeha ite tau 1848, kaore nei hoki te atua e pirangi kite tangata korero parau, ka tae kite tau 1868, ka mea a Matiaha Tiramorehu, me etahi atu, me kaua rawa e kura ki toku takiwa, e tatahi ana nga Maori, kite oati aua Pakeha ite tau 1866, kua tu aua kura. Whakarongo mai koa ki aTe Waipounamu, ite nawhekaihe, te kura ki Otakou e SO e 2 tamariki Maori, te kura Id "Waikouaiti e 40, c 4 tamariki Maori, te kura i Kaiapoi e 4G. ko nga tamariki Maori 15, ko etahi kura pera touu, ko te taliiwa kia Matiaha, kia Horomona, kia Tahiaraki, kaore he ikara, na reira ahau i tnahara ai, kanui tetika o nga whakaaro o nga kaumatua, kua tahuri mai aua hawhekaihe kite whaJbatete i o ratou ariki, koia ahau ka mea ai, akuanei horomia Ai a Niu Tireni e te nui o nga tamariki hawhekaihe, ko te utu xao te whare, ko te moni mo te kura, mata ia tau, ia tau, tera E=a te Kawanatanga eki mai, kua oti i nga kura. E hoa, aore, no te mea kaore ida nui nga tamariki Maori, tetahi ko nga hawhekaihe e noho ana i nga whenua rahui ma nga Maori, me iti te wahi ma ratou, no te mea kei te Kawanatanga tetahi wahi whenua mo aua hawhekaihe. E hoa, hoatu ki TOto o T%he Hfavri~ora, na to hoa« * A , „ MAIIA PIKAKA. : Okatihtiirapa, Waikouaiti.

Kite Btita o te Wananga. E hoa tukua atu taku panui ki Te Wananga, mo aku whaAaaro i au haere nei ki Poneke i tenei tunga Paremata. He 3iui taku kite i te tangata Maori i Porieke, kihai rawa i penei >4e hua o te tangata i era atu tau. Heoi i au e noho nei i Joneke, lie nui taku titiro kia Te Hiana, ano he kotahi tekau ±angata i roto i tona tinana kotahi. No te mea kaore he takiwa puare o tona whare i te Maori, ae to Pakeha i te ra, i

te po, he iti te tain-.i o tana moe. I konei ano ahau i ngatakiwa o te Kawanalanga tawhito, a kahore ho mahi penefi sua ra i noho ai ahau. Heoi, tenei hoki tetahi kupu aku ko nga tangata whai-tikanga kore e haere nei ki Poneke wha'kararu ai i te Xawanatanga, ka kawea ete kore herengi mo te pakete, ka tahnri kite amuamu, ka mea, katahi te Minita kino, ka waiho hei knpa korero i tona hokinga ki tona kainga. E hoa ma, he nui te kaha oto tatou Minita kite hapai i nga mea mo te taha Maori, heoi, kaore e puta i te Kawanatanga tawhito te turaki, otira, kei te kite koutou i Te Wananga heoi teDa. He kupu ano tenei naku ki aku hoa e nohomaira i Waiapu. K hoa ma tena koutou, he nui taku pouri mo te rongo putuputu tonu o te raruram ki Waiapu, kihai rawa koutou i mahara ki an, tukua ana ahau e koutou i runga i a koutou mahara, ka tahuri koutou kite whakatipu raruraru he nui taku portarea moku e noho nei i te whenua tangata ke mete hono tonu ote puta zuai o nga rongo kino o muri na' otira, e kore e whakapaua e au aku mahaTa i te reta nei kia tae atu ahau, hei reira whakapua ai ahau i aku mahara kia koutou. IIEKAKE KAIWAI.

Ki T:-: Etita o Te Wanaxga. E koro tena koc. :.• :nataa puna o te matauranga hau nei i wliawhaoki roto i :•• ouku o nga tangata c kotiti ana'o ratou whakaaTo. K iwio kaore he korero o konei, engari tonu pea akona te -vrar.lii •• ;utata atu ana kite Paremata inahoki pea ka tae a Kara if !•■ ■< \r. Takamoana. tc mema mo te Tai-ra-whiti, ka tae kai '. .1.1 nchoanga e noho ana hai whakaroneo mana nci ko tnri'j,_':i. h E hoa eTe Etftn o Tc Wananga, maura c tuhi iho aka kupu ki runga i tctnl-i rau pepa, ma Ta Wananga, e hari atu ki nga topito o Aotearoa, kia kite iho o taua hoa Maori Pake. ha hoki, koia tcnei. He mihi ake naku kite manuhiri nei ki te Komiti e hara mai ana ia, me ana ture hou, me etahi atu Ture ana, Ko ana Tare tenei i hou ki taku titiro. 1. Ka mana tonu te Komiti kite hanga ture mana hai ar&i atu i nga taru kino ina pa mai ki nga takiwa o te Komiti 2. Ka mana ano te Komiti kite whakawa i nga hara a* ka pera ano te mana mete whakawa Pakeha. ' ' 3. Ka mana tonu ano te Komiti kite whfkatu tangata hai rukauta mo ana tuie i whakatu ai. ' 4- Ka mana ano te Komiti kite whakatu pirihi hai kavre haere i nga Hamene, a ka pera tonu te mana me tc pirihi Pakeha. * Ko nga take tenei i kite iho au. E hou ana ki taku titiro ko nga take kua -vvhakahuatia ake i runga ake nei. Te mea tino nui rawa i roto i taua mahi ate Komiti ko te hapai ite rongo pai, mete hapai ano ite Taite, karakia hai nga mutunga marama ka tu taua Taite, he pena tonu te mahi i nga marama katoa, engari koa ko taua mahi nei kai te takiwa ki TJawa, a puta atu ki tavrhiti mau ra aua mahi katoanei, hcoi ano, na to hoa. PUhEAMINE HUfll*. Anaura.

Ki Te Etita o Te Wananga. Kia tere to tuku i tenei panuitanga, kia ron"-o mai a te Kopa4>Papawai, mete Watene, o me tona papa ma Anaru o Horoera, kaore an me nga tangata mohio, me'nea tohunga o Waiapu, o Tokomaru, o Uawa, o Turanga, i mohio kite korero aTe Watene raua ko Anaru. No te haerenga pea o Anaru i te herehere i akona ai ana korero tae mai nei kite kainga ka akona kite tamaiti kia Te Watene. Tera pea etahi tangata kuare kei te mau i tena korero. Ko matou ko oga mohio kaore i runga i ena korero parau. Tenei ke kia matou ki nga tohunga, ko Uenuku ka noho ia te Rangatoro i tana vrahme o mua, ka puta ki waho ko Kahutia-te-rangi, ka noho ia te Wainonokura, ko Kahukura, ka noho ia Taputea ko Araiara, ka noho ia te Whironui, ko Hutu-rangi, ka noho ia Paikea, Uo Pouheni, ka noho ia Hine-hakitai, ko Kanaia, ka noho ia Rongomai-aniwaniwa, ko Porourangi, e Porourangi neiki Waiapu, ka noho ia Hamo ko Han, ka nohoiaTamateatoia, ko Kakaipo, ka noho ia Hine Huhuritai, ko Manutangirua, ka noho ia Kehutikoparae ko Hiangaangaroa, ka noho ia Iranui ko Eauiti, e karangatia nei ki roto ki Uawa. Na, e hoa ma, titiro iho ko tenei Paikea na Taneuarangi, ka noho ia Rongomaitahanui, ko Paikea, ka noho ia Huturangi i te mokopuna tuarua a Kahutia-te-rangi. E kiia nei e Anaru ko Paikea tetahi ona ingoa, ki taku he tangata ke a Paikea e kore-

rotia raona matna i runga ake nei, he tangata ke a Kahutia-te-rangi, e korerotia ra ona matua i runga ake nei, mehemea e rua nga Paikea tahutia mai, kia mohio ai au, kite whakapapa, oPaikea a Uenuku, o Paikea a Taneuarangi, ka kore. tahuri lho kite ako korero mau, kei korero tito koe kite whenua, ki te whakaho koe ki tena panui me haere mai koe, ki Tokomaru. taua korero a waha ai, kia tau tika ai a taua korero, kite »ko raoei la koe kati to paruparu i te nupcpa. a te mano kite korero parau. hei konei te korero i raro iho nei, heoi aku kupu to tika a te tmo tohunga. He waiata na, Rangiuia—He taahu akonga no te whenua ki te korero ka whitia kia Paikea, tenei te tikanga ko te ki, Anarn na Uenuku a Paikea, ko te whakapapa i noho ke kite Paikea Tanenuiarangi koia i waiatatia. ai e Rangiuia. Ko taua korero nei he korero tavrhito. katahi nei ka whakahoua k.a Anaru Teretere. Na Hexabe Potatc.

Ki Te Etita o Te Wanaxga. He pacm atu tenei nahaku na Selwyn Eli, mo te mat en -n o Kenaia Ira, 1 mate nei i te 3 o nga ra o M«i i te i tureiti te taima i au, i toku mamae, me toku pour'i i korc ai' e tukua noatia atu eau kite Wananga. E boa tena koe, mau e uta atu taku panui ki i a Te Wananga, hei panui atu ki nga Maori, me nga Pakeha hold. me tuku e koe kt nga reo e rua. • ?'£° T ? to ia ;P aikea » i*e aitanga Arnngi, no rofo i KaUcr^axtanga, no roto i ta Hikaororoa. i laTlotnm.-':-" moe>itanga, no roto ia Tuahuriri. koia ter?hi valiine mrlu^ kia Tuahuriri. ~ * 3. Kia rongo mai koutoli katoa Hikira te hiki wahi wh»nua a nga tangata o Arowhenua o Waihao. me etnhi on"a tangata o Moerakf, i rusga ratou i te kaha o tu e haere ana*' 4. No to ratou hokinga mai kite kainga nei i tc- o to ratou tau, haere tonu mai me ta ratou kai-haukai. kihai taua kai i pa ki nga tangata o tatahi nei. „'"' an o tahuri ana taua kai kite patu ite laugata. ko Kenaia Ira te mea i mate rawa atu. Ite 3 o nga ra o 2dei, i ;e 1878, i te ono haora o tc ahiahi o te po i haere°ai tona "Wairua, l wehea atu ai tona tinana ia matou ko ana tamariki, Heotfcano ? He waiata aroha na tona hoa—- / Takiri ko te ata kia kau mihi au. Te Putaina waho te kopa i a ie whare, mehemea aku mata i parea ki vrahora, E hiki ka riakina ki okaite haue. Kei tua e te hoa c huri nei e. Na te aha koe i rumaki atu ai, Na nga hau tumwa i ahu .mai Ahuriri, I te iwi ra e nana koe i tuku kino, Tenei te hono tahua kai te haere mai nei, I Pataia ai e te uri o Pokenga. I Kia mate nga hau o tu i te rupenga kaie. / Na hau e Te Hiki kuare ki o tamariki e, Tenei te putohunga te ahu nei i te puke iti c, Te puke kia Marihanga kinga tupuna e, Ko ua whea i raua i te tuatahi e. No muri nei i hna ai te haere nui e, Mo hoku c te rau e kau kino nei e, Auahi ko kivi ki ie kohura ura e, Kei tua koutou te iwi koi kino e, I whakakainganuitia kite pakiao tarawharc Kei take tuku kino mo hou kite iwi tau che, Taku reo mangai nui kite Runanga c, Na aui manaki i te nui tangata nei, Hei wehi mo hou kite rangi hau ai, Ka haramai tenei ka taka waitia. Kakai haere te roimata i aku kamo.. Hcoti ano kei hoha koe kite tuku ki to Wananga, i te uui o aku korero, na to hoa. Sfx-u-yx Kt.i. Moeraki

Kl TE Etita o te Waxanga. E hoa ete Etita tcna koe. E whakamoemiti aua ahau ki nga mahi a Te Wanunga, c hoa kia kaha atu te pei i nga hau kino, i nga taru kino, ara i nga mahi a tc PaKeha e whakapati nei kite Maori kua tekateka noa nga Pakeha o Hokianga nei i nga turc a Ta Hori Kerei, kua pai nga iwi o raro nei ki nga ture i hanga iho nei hei matakitaki ma nga iwi o Puhi IW~oanariki, heoi ano ena kupu.

E hoa ete Etita, tenei aku kuoa me nf a o+r, « i i• . Kaute Kaunihera, e kohi nei i n* a ™ k l te nua, ahakoa karaatitia te whemTa ku"a neiw he _ ki nga Maori, ite Kootitanea i m U , k?Jtw tG - whenu » nohi ote Pakeha o raro aStu iSa Ti KaK* *T tautoko i nga ture aTa Hori Kerci c iS? m« kahate taton, ko o tatou mam, ko a t*7oTinoen™ *** tio, kaua te Pakeha e tukua ki temahi g kP4 "F* te mahi pipi ? kaati hoki ratou te tuku i £™ tU \ kl to te Maori nana tena. c nui ana n"a ™ n f?lnT- Dg - a ' Maori, ko tona he whonra, koiaSen™ e hoa £« °!* tuku atu kia 7i TT«-»tf „,„/ tail ntn I;£, tr- h °horo te o tatou hoa Pakeha j£ ?£ -.,-, . . , . TT , . Makarexa Kaiiuitara \\ hinnaki. ITokianga. "a"uiaka,

Kl TE Etita O te WaN'ANGA. -' K Una iena koe te kai tuhi oto ta'ou W«»/r„„„ t» r.tii c koe kiarongo te pito ki raro mete tSwl^T^* s i ho k i tu e koeki ° tatou Loa *£«> Kua tu tctahi hui nui ki Marabou no t&n n ai-„i, * > J w" M ko ° T a . I '" i - "o, "ta-S" -° to LVtou 0 T= te Matarakaun ko te iugoa 0 tetahi ko te Iwineawno te manulun ate Ivm,gaua. no te tangata whenua, ko teSatera. kauri. Uaati mahne ana i to matoifpoti ia te Matarakauri £ mea wlumvhin nga tangata o te Iwingaua, hangt teSinu?o ! wM ng , ata 't b< ; iaba - "i-ititoaomua o nga tupuna tuku io kia matou ko to matou tipuna toa ko Tuwhakairiora£S tcrangm-hiu. ka tangi te umnerc a te tangata whenua haru?u ana mete whaitiri. Ko nga tangata ote MatiSSaurfko" Waiheke koKankapa.koFohcpa.ko Wikf, ko Hantahona ko Pita, ko Heremia, ko Tame te Mete. Ko nga tan<sX ote Iwmgaua, ko te Maaka, ko Wi Kahnkahu kl Ranler* kS Renata Hainanu, ko Renafca Hocrara. ko te Watene ko Ho M ; ko Heremia te Mete, riro ana tc wiini ia te Matarakauri Tte poti o Tuwhaksiriora, hcoi auo. *«*waKauri, 1 te Hamahona Puiha, Waihnki p,,,-),.

Kite Etita oTe Wananga. Ki nga Pakeha o Tapuacharuru, Taupo. Kite oiranrri koutou kite mihie mc haere mai Ida an, maku e wn&Ste metewhakaaetangahokikitcutu mo te koori wa£e, kc te take he tipihanga no te Pakeha, kaua e tukuama te kai mahi ewhakante mai kia au, Ida tika te utu. ko te ritenga ote utu niaku e whakante ko te wahie kna kaati ite iti cTte utu tac noa ki nga rakau katoa e pirangitia ana e te Pakeha ko te take, koteutnotetaonga kia koutou he nuku £ta atn, c kore matou nga Maori e kaha kite whakahoki iho ite utu ko te utu .-.no mo te hanga, ko tau utu aao i whakarite ai' ahakoa nu, ahakoa iti, e kore matou e vhakasckeki ta te Pakeha whakarite utu mo ana hanga, koia matou i moa ai kia tika te utu mo te wahie mo nga rakiu katoa ano hold o tenei iakiwa, na to koutou hoa. r>> • rx, MATEKE PAORA, Otoi, Opepe, Taupo. Tahau te Nanakia,

Kl te Etita o Te Wanaxga. E lioa tcna koc. mau c tuku atu ta matou panni ki runga to taton waka ia Te Wananga, hei titiro ma o tatou hoa Maori, Fakcha. He whakahe na matou mo te panui a Areta Apatu, Paora Bakau, Te Teira Waiotinirau. ffori te Roi Finpi Arcorakau, Karannma, ara a te iwi katoa o Ngatihinc e ku nei ta ratou panni, i tika ratou i nga whakawakanga katoa, he aha lanei te tika, ko te tika ianei tenei, ite wh*-

kawa tuatahi a Paora Apatu, e rima a ratou rohe, ka tu ko Paora Korori. tana kotinea ko te pou Kot'aka, ko te Whaumu, ko Matariua, ka tu ko te Hira, Warakihi tana kotinga, ko Waiparapara, ka mutu. ka tu ko Heta, ko Ipatanga tana kotinga te Kauanga ite Karaka puta noa kite one, ka tu ko te Matenga, Amurau tana kotinga, Teraorakiroa, Tekaitatahoataaterangi, te Puritia, ka tu ko Ani Manau, tana kotinga, te Whare-o-hine i a ia. ka mutu nga rohe o tenei whakawatanga. Whakawa tuarua, Henare Matna, ka tu ko te Teira Waiotinirau, tana kotinga te Waiohinekura, ko tu ko Areta Apatu, tana kotinga te Pou-a-te-rurnku, ka mutu. E nga i\vi c rua, Maori, Pakeha, o runga i Aotearoa, ehara tenei 1 te rohe whenua, he rohe maara knmara. c hoa ma. ko ta matou, kotaki tonu. na to matou tipuna na te riangihakahaka i whakatakoto no nana iho, tnku iho. tuku iho. Ka tnhia nga rohe, te Whakahoki, te Kahaatureia, te Pourewa. te Arohata, Akohe, Otamahoko. te Whakararatauga, Khvirua, Otara, Panohine, Hore, Korakonui. Makaretu, ka mutu nga vrahi tautohe a Ngatihine. E hoa e te Etita. kei hob a koe, utaina atu ki runga i to tatouwaka kia Te Wanan>/<i, hcoi. Matenga Tukareaho. Rihimona te Ororaiti. Otene Pomare, Otira na te iwi katoa. Nuhaka.

Ki Te Etita o Te "Wananga. E boa tena Ta koe te tangata i whakaritea e te atawhai o te Atua, hei tuha haere i a tatou mahara ki nga walii katoa o te motu haere ai, e hoa kia ora tonu koe, kaati te mihi mon. E hoa, tukua atu e koe takn panui ki ruuga ki to tatou Wananga, Maori, Pakeha hoki, roau e tuku atu ki nga reo e rua, kia tere to tuku atu kia wawe te puta mai kia matou ko aku hoa korero nnpepa i nga wahi katoa o te ao, hei titiro iho ma ratou ki nga mea i maharatia nuitia ake e te ngakau, tirotiro haere i runga i te ahua o nga kupu pai a to tatou hoa roia a te Riihi, e mahi aroha mai ra i runga i ana iwi katoa o Aotearoa, c panui nei Te Wananga i ana kupu whakatupato mo tatou mo nga iwi o nga motu nei, e kii nei ia, kaua rawa tetahi tangata Maori kotahi o koutou e tuhituhi i o koutou ki roto kite pukapnka hoko whenuaranei, riihi whenua ranei, mokete whenua ranei, me nga tikanga katoa e pa ana kite whenua. E hoa ma ka tika pea tenei kupu a to tatou hoa a te Riihi, e whakaatu nei ia ki nga motu nei, e hoa e. te Riihi. kei pouri koe mo taku patai kia koe. E boa e te Riihi. i whea ra koe e haeTe ana i roto i cnei tau ka hori ake nei 7 te whakaputa wawe ai koe i o kupu aroha mo nga iwi Maori o nga motu e rua nei, kia ora ai nga iwi i a koe te tohutohu. Kupu tuarua : I warea ranei pea koe e te moe, ara noa ake, kua mahue te tuTe aroha o te Atua ki muri i a koe, inahoki ka tuku nui koe i to aroha whalcatupato mo nga iwi Maori o nga motu nei i roto i nga tau nei. kua mate rawa nei hoki nga •whenua te hoko U.hae c te Pakeha ki ana kupu tinihanga, koia i raru ai te Maori, i te kore kai whakaatuatn pena me koe e whakaatu nei. E hoa e te Riihi, ka whakaatu ahau kia koe mo to karanga e karanga nei koe kia kaua rawa tetahi tangata o koutou e tuhituhi i o koutou ingoa kite pukapuka hoko whenua,. kaati i tenei kupu au taku e korero atu kia koe, no te mea, tena pea e ora nga mate katoa o te pito kite Rawhiti o te Waipounamu i o kupu e whakaatu nei koe kia matou. E hoa e te Riihi, kia mohio koe, ko te mate kino kei te "Waipounamu e takoto ana, ko te hoko a Kawana Kerei i te Waipounamu kia Ngatitoa, kaore r ga rangatira o Ngaitahu i mohio atu ki nga mahi a taua Kawana, no te mea, ko ia te Kawana i roto i te tau 1546, no taua tau taua hoko, ko tenei "hoko kei te tarewa tonu i runga, no te mea, he hoko kaore'i bokona tuturutia kia Ngaitahu, kia tuhituhi ai a Ngaitahu i o ratou ingoa ki roto kite pukapuka o taua hoko, kia whai mana ai taua hoko, engari i tae ano nga rangatira o Ngaitahu ki Poneke, kite tono ki taua Kawana kia whakahokia mai te utu o te Waipounamu kia ratou ki nga rangatira o Ngaitahu, kaore rawa taua Kawana i whakaae kite tono a Ngaitahu, me tuku karere ano nga rangatira o Ngaitahu kia Ngatitoa fcia haere mai ratou ki Poneke, kia whakawakia ratou mo to ratou hara. kaore rawa a Ngatitoa i tae mai ki Poneke i te mataku i a Ngaitahu mo to ratou tahae i te Waipounamu, kite aroaro o to tatou. matua ka tu mai nei i te Paremata, heoti, katahi ano nga rangatira 6 Ngaitahu ka ata hoki mai ki tenei moutere i rungg i te ngakau mamae ki utu o te Waipounamu ka riro ke he iwi kc, nana i tango o to ratou oneone. E hoa ma e nga iwi e noho nei i te ao, na tenei hoko tahae nga rangatira kaumatua o Ngaitahu

i mate ai, na te Dgakau pouri i patu kite mate uruta, mete mea na e unuhia ana nga wairua ora o te tangata ki waho e te ngakau pouri kite utu a to. ratou oneone, tae noa mai n'ga mate kouru, me nga matengahoahoa kite upoke ote tangata kua mate noa atu i tenei mea i te whcnua tangohia noatia i runga i te take kore, engari i puta iho ano te Ohaki a aua kaumatua kia matou mo taua mea, kia whakaarohia taua hara i muri ia ratou kua ngaro atu kite mate, mehwici e kore e puta he painga mo koutou i muri nei, ko ta ratou knpu tenei i waiho kia au, otira kia matou katoa-ko aku hoa e uoho nei. Take tuarua : Mo to karauga ete Riihi e wbakaaty nei Te Wananga, ko te hoko a Tiemi Make i Kaikoura, kaove i tika taua hoko, kaore nga tangata e wlia tekau 40 i tuhituhi i o ratou ingoa kite pukapuka o taua hoko, he mea poturc noa atu nana matou ko aku boa ki roto kite pukapuka a taua Pakeha a te Make, engari a "Whakatau ma ratou ko tana wkanau i kitea e au e haere ana ki roto kite whare tango moni ai, met' 3 tuhituhi atu pea i o ratou ingoa, ko wai hoki au ka kite atu, uo te mea, ko ahau tetahi tino tangata o tau» hoko kino, i puta ahau ki waho o taua hoko a te Make, ko te take o taku puta ki waho, he iti rawa no ngaraupauna, £3OO. E hoa e te Hiihi, ka rua aku take e -vvhakaatu ai ahau kia koe, mo to Wananga e panui touu nei koe kite ao katoa. Ko n»a take tenei e tohea nuitia nei e matou te Kawanatanga, kia tirohia arohatia mai aua take tika e tonoa ana e matou i roto i nga tau maha kua hori ake nei, kaati, kei holm koe te kai tnhi korero mo te ao, heoi ano, na to hoa pono. Ke-weti te Hiakai Ouekuku.

Kite Etita o te Wananga. E hoa tena koe. E hoa utaina atu aku kupu nei, akakoa ruarua tahi nci, utaina atu ki runga ito tatou waka i a Te Wa.na.7iga, hei litiro, liei korero ma nga hoa Pakeha, Maori hoki, ahakoa ruarua talii nei, kei whakaparahako koe, utaina atu kite tainga nu oto tatou waka oTc M 'a/tanga, hei tiheru ite wai. No tc Paraire, Go nga ra o Hepetema, 7 o nga haora o te ahiahi ka karangatia tetahi huihtri kia maua, i haere maua ki taua hui korero. Tua-tahi : Ko Aperahama Tupou : Ka korero i laua kiipu o tetehi whenua papa-tupu, ko Te Fiae-o te-papa tc ingoa. e tata ana ki Ohinemuri. Te patai tua-tahi kia maua, pewkea tc lcupu a Ngatihako ma kia korua e noho nei. ka utua atu e taku hoa, kaore a Ngatihako kupu kia maua, kotahi tonu na Paora te Mamarn, ka mea a Te Mamarn, haunga tena, e mohio ana ahau kei ruoga ano ko Aperahama Tupou : Ka mea, ka whakamarama ahau i taku kupu, ka hoki nci au, me haere korua, otira, me whiriwhiri rnai tetahi hoa rao korua, ka tokorua. ka tokowha kaati, hei hoa mo korua kite ruuri i taua whenua papa-tupu i korerohia i runga ake nei, i mea hoki ia kia wawahia tou hea, tou hea, mo tau pupuru. Kei runga ko Paora te Mamaru : Ka mea, purutia mariretia to kupu, taku na, he hea noku kei Tc Papiri Nama 6, he hea noku kei Te Tautiti Nama 2, me Waitoki hoki, kei Pakiranui, Waihou Nama 1. Ka mea Aperahama Tupou, haunga ra hoki tena. kua oti i te whakawa. Ka ki atu ano a Paora te Mamaru, ko aku tenei i mohio ai hei tuku mana ki enci tangata, heoi ka whakaotia tuturutia ta matou korero i taua ahiahi ano, hoki ana maua ki to maua ruma, mete hari i roto i o maua nei maharatanga. i te mea kua oti te korero i te ata o te Rahoroi, 7 o nga ra o Hepetema IS7B, 10 o nga haora ote ata. Ka mea atu mau, c hoa, e toru nga hea e whakahokia atu e maua ki a koe, kia kotahi ma maua o aua hea ona i tuku ai kia maua. Katahi ka utua kinotia mai ta maau patai, he whakaoha naku kia Ngatihako, heci kihai maua i utu atu i ana kupu, k&ia ka whakamaramatia nga kupu i runga ake nei. Tua-tahi, na Aperahama Tupou, he whenua papa-tupu. Tua-rua, na Paora te Mamaru, he whenua ka Karauna Karaatitia, koia ka kiia e maua tenei tangata a Paora te Mamaru. he porangi taua tangata, i kiia ai e maua he porangi mo tona maminga kia maua, koia ka whaakina e maua tona ingoa, tona oranga ake i tona mate porangi, tango ana i te moni o nga hea i tukua mai nci kia maua te putanga mai o taua moni e ono-tekau pauna. Waiho ana tc mate nei kia hapopo, tautete ai i tana ika i te haku, rcre ana ki tona kaainga kite whai i tetehi tamaiti no Ngatihako, ko Hawira te ingoa, he mea tuku atu na te iwi kia haere kite Kuiti, ki te kawe i te moni i poropititia mai e Tc Kooti, he tika te meatanga mai aTe Kooti, uaua, na Paora te Mamaru i huri mo Ngatihako taua poropititanga mai, kaore iara mona ano taua

poropititanga mai a Te Kooti, koia i tukua ai e te iwi kia haere kite kawe ite moni e toru ran pauna, no te rironga ma te iwi e tuku taua moni, ka puta he pouri kia Paora te Mamaru, a puta ana lie wliakaaro kino mona ki taua tamaiti i tukua paitia atu nei ete iwi, a mahia kinotia iho e ia he mate, e pa ai ki taua tamaiti, ka tukua kia Ngatirahiri, kite Pakeha hoki, a whaiwhaia ana taua tamaiti, kihai i puta atu kite takiwa ote poropiti, a hoki ana mai taua tamaiti, raua ko te pirihimana. a riro ana mana ano e mahi tana mahi, c hari atu tana moni e ono-tckau pauna. E toru rau pauna i whakaritea e te iwi, kua whakakorea te mana o taua poropiti i runga i taua moni, kua ahua kino te mahi a taua tangata, ki to ratou tamaiti ano, mc mutu i konei, na to hoa tauhou. Tewi te Raro. "Waitakarurn, Hauraki.

Kite Etita o Te "Wanaxga. He panui tenei naku, wkakarongo mai e nga tangata o tc motu nei. Ko au te tangata i Poneke i tenei tau e titiro ana kite mahi ote Paremata mo tc taha Maori, kite tuku atu hoki i nga ture Kooti Whenua Maori i mahia e te hui i Pakowhai, ara, i a te Maori ano i mohio ai, me pera he ture mo tona oneone. kihai tcna i oti i tenei tau. He maha nga ture i tukua c te Kawanatanga ki roto o tenei Whare hci oranga mo te iwi Maori, kihai rawa i oti kikia ana mai ki waho o tc Whare, ko etahi na te Runauga Ariki i kiki ki o ratou hu, heoi ano te ture i matau ahan i oti pai ko te ture mo te waipiro, a ora ana taku ngakau i te otinga o taua ture. Tena he ture hei kimi i nga kohurutanga o te oneone ote Maori, e kore rawa e oti, no te mea he nui rawa nga tangata hara kei roto i tenei Whare, nana nei te oha a o tatou tupuna i tukino, koia hoki te take i turakina ai te mana Maori kite pooti mema Pakeha, he wehi kei pootitia ete Maori i nga tangata kore hara ki to tatou motu, kia uoho tonu ai ko ratou hei hanga ture arai kei kite te Maori i tona r.iru, kia ai he ki ki ma ratou, c kore c taea to mate, no te mea i mahia i runga i te ture, ara, i a ratou i hanga ai hei ture kohuru, katahi ka whakatuturutia e tenei Whare taua mea kino hei ture, rere ana mai te mataku ki tc Maori o taua ingoa he ture, e kore ano hoki tenci Whare e pai kia tu he mema Maori kia ruatckau, te take kei tukomaha hei korero i nga mahi kino a etahi tangata itc motu nei. E hoa ma, e nga tangata ote motu nei, kia rite katoa tatou kite tono kite Paremata kia katia tc hoko o tc toenga o to tatou motu, ma tenei ka ora ai, ma te hoko tonu ka mate, inahoki, kahore ano ahau i kite i te winitanga ote tangata hoko whenua, kaore ano hoki ra he tima, he manuao, he toa, he paparakauta ranei, kore rawa. Taku whakaaro me waiho te toenga o te motu nei ma tatou ano c whakahaere i nga ritenga e hua ai te taonga e ora ai nga pani me nga rawa-kore, na tatou hoki i noho tonu kite kuaretanga, i kiia ai ko ratou te iwi mohio kite hanga ture hei kimi 1 nga ritenga e hua ai te taonga, na tatou i hoatu i o tatou oneone hei taonga mo ratou toa, i kiia ai e nui ratou, a hei muri iho hoki ka porangi te Maori kite ki atu, aihe Pakeha, he aha te utu mo tenci whenua, katahi ka haparangi toua waha, ano ka makere nga whatu, ka taka iho i te rangi, wiriwiri ana nga taringa o taua tetere. E hoa ma, ko to tatou koroheke ko Kerei, kei konei e korero ana i te ora mo tc Maori, he aha ma te tangata kotahi, tena koe e koro, kia kaha tc whakaputa ito aroha. E hoa ma, ano te rite ote Whare nei he raiona, i kite ahau i te kaha o te taha Kawanatanga kite whakaputa i etahi kupu e ora ai te Maori, a hei aha, kihai i oti, kei tenci tau e haere ake nei tc in utauria ai tc ora mo te iwi Maori, te mate ranei. Na, e hoa ma, ki taku naahara, kite kino tonu nga ture mo to tatou oneone a tenci tau e haere ake nei, mc mutu te Maori te noho i roto i tera Whare, mc puta mai ki waho, me tahuri tatou ki tc whakahaere i tc toenga o te motu nei, ki nga ritenga c mau ai tc whenua kia tatou, c hua ai hoki te taonga e ora ai te iwi, me nga rangatira, e ora ai hoki nga pani, me nga rawa-kox*c. Tena iana tahuri tatou kite whakawa ite toenga oto tatou oneone, akuanei ka oti, me ena tu ritenga katoa i muri i tena ka whakahaere ai i nga ritenga e hua ai te taonga, e rite ai ki to te Pakeha ora, i ana whakahaere, na tatou i mangere i kiia ai ko ratou te iwi tohunga. E hoa ma, e nga hawhekaihe o te motu nei, me tahuri tatou kite whakahaere ite toenga otc motu o to tatou iwi Maori, ara, o to tatou kai po, kaore ano hoki tatou i hara ki tenci motu katoa nga whawhai, me nga hoko, me nga hanga atua ate motu nei, ua o tatou matua anake, kaati. liu te urunga o etahi o tatou ki aua mahi

e rite ana kite kuri c hamu ana i nga kongakonga c ngahoro iho ana itc tepara a o ratou ariki. "Whakarongo mai e nga iwi ote Eawhiti, tae atn ki tc Kalia, Opotiki, Wbakataano, Te Jlatata, Tauranga, ara, tc takiwa i liaerea e au i a Hurac nei, ko etahi o koutou mate i tuku mai ai kia ■whakahaerea e au ki Poneke, kihia i oti i tenci tau, otira, e kore e warcware i au a muri ake nei, heoi tena ano e maliaratia e au tetalii huihui mo tatou. Na Peke. O Turanga.