Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, AKUHATA 25, 1874. TE PAREMETE.

Waka Maori, Volume 10, Issue 17, 25 August 1874, Page 208

Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, AKUHATA 25, 1874. TE PAREMETE.

Wenerei, 29 Hurae, 1874. I tonoa eW. Kere, "Ko nga pukapuka whakaatu katoa mo runga i nga tikanga, mete whakahaeretanga hoki, o 'Te Ture Whenua Maori, 1873, a nga Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori, me whakatakoto kite tepa, kia tukua atu ai hei titiro ma te Komiti mo nga Tikanga o te taha Maori:" Ka mea a te Maeaeiki kua pai tonu ia, i mua iho ano, kite whakaatu tikanga kite Paremete, kite tuku pukapuka hoki ki a ratou i nga wa katoa i ahei ai ia te pera; ko tenei kaore ia e kite ana ite pai e puta mai i roto i te homaitanga o aua pukapuka i whakahuatia i roto ite tono ate Kere. Kua mohio rawa ia kaore he tikanga e puta mai i roto i te tukungamai o aua pukapuka; ahe aha kia whakararuraru kau i te Komiti i te tirohanga kautanga i aua pukapuka. E mea ana aia kia tukua mai he Pire (he Ture), i te Turei e haere ake nei, hei whakatikatika

i etahi tikanga ote Ture Whenua Maori; a, ki tana whakaaro, ma reira e tika ai nga wahi o taua Ture e whakahengia ana. Ko te tino tikanga o taua Ture o tera tau, he mea kia kore nga raruraru o nga take a te tangata kite whenua ite tuatahi, ara kia marama rawa i runga i te ata uiui marire i te tuatahi, muri iho ka tukua kite Kooti; no te mea kua kitea i raro i te Ture tawhito he maha nga raruraru e puta ake ana i muri iho o te whakawakanga i roto i te Kooti. Ko tenei, ka tukua mai nei e te Kawanatanga he Pire whakatikatika, a ka ata whakaaro hoki ratou ki nga kupu ako mo taua Pire a te Komiti mo nga Tikanga o te taha Maori, e pai ana kia kaua te Kere e tohe rawa ki tana tono. Eo te Pakaeabta i mea kia puta he kupu mana ki a, te Minita mo te taha Maori me i kore ranei e pai kia tukua mai he tikanga kite Paremete hei whakakore rawa atu i te Ture Whenua Maori o tera nohoanga ote Paremete. Tera etahi tikanga kei roto i taua Ture e kore rawa ai e ahei nga Maori kite hoko whenua kite Kawanatanga ano, ki nga tangata noa atu hoki, mehemea ia ka ata whakaputaina aua tikanga. I pouri ia kite kore e whakaae o te Kawanatanga kite tono ate Komiti; otira kite taea i tenei ara ta ratou i whakaaro ai, i te ara tuku Pire kite Paremete hei whakamarama i nga tikanga e tino he ana inaianei, heoi, ka tatu pea te whakaaro o te Komiti i tena. Me ki ia ki ate Minita mo te taha Maori he nui te pouri o nga Maori o te taha kiraro o Akarana. Ko Taiaeoa i whakapai ki taua tono kia tukua mai aua pukapuka e hiahiatia ana e te Komiti, no te mea he mana ano to te Komiti hei tono i nga tangata, i nga pukapuka hoki. Ki tana whakaaro, ki te whakaaetia ta te Kawanatanga tikanga, heoi, kua turakina te whakaritenga tuatahi, i te whakaturanga ote Komiti. Kite pai te Kawanatanga kia whakakorea rawatia te Pire i whakaturia i tera nohoanga ote Paremete i tera tau, heoi kua pai ia. He nui nga mate i tau ki runga ki nga Maori i taua Ture, a i pena ano tona korero i tera tau. Tetahi, ko te Ture Whenua-rahui Maori. He taumaha rawa aua Ture ki runga ki nga Maori. Mete mea he kuri nga Maori, me tona ahua o ena Ture. He tika kia whakakorea rawatia ena Ture, ka tuku mai ai i nga Maori ki raro kite Ture kotahi i nga Pakeha nei. Ki tana whakaaro ko te ara tika tena i tenei wa. I mea a ia kia tukua mai e te Kawanatanga aua pukapuka, kia whakakorea rawatia te Ture "Whenua Maori. Ko nga mema Maori ote Kawanatanga kua uru kite Komiti mo nga Tikanga ote taha Maori, a e whakapai ana raua kia tukua mai aua pukapuka. Ko Wi Kateke i mea hei aha ki a ia te whakaaro o nga Kai-whakawa. E hara i aua Kai-whakawa te whenua, na nga Maori ke te whenua. Kaore he tikanga e korero ai nga Kai-whakawa mo te whenua. Hei aha ki a ia, te hanga noatia atu ai he Ture mo te Kooti Whenua Maori. Kite mea ka kitea ete Kawanatanga he nui te raruraru i runga i taua Ture, penei, ko te tikanga pai, me whakakore rawa i te Kooti Whenua Maori. Ko te Kawanatanga e tuku tonu mai ana i nga Ture hei whakatu i te Kooti Whenua Maori hei painga mo nga Maori, engari ko nga Maori e tuku tonu mai ana i a ratou pukapuka inoi, pukapuka whakahe kite Kooti. Ko nga he e kiia ana kei te Kooti Whenua Maori, e hara i te mea kite nanga mema Maori o te Paremete, engari ko nga Maori kei tawhiti e kite ana, mete tuku mai i a ratou pukapuka inoi. E kore ia e mohio inaianei kite whakatika, kite whakahe ranei, i a ratou kupu i roto i aua pukapuka inoi.

Ko T. B. Kirihi i mea tona kupu kia ata whakaaro ano a te Makarini ki ana kupu (a te Makarirti ano) kua whakaputaia nei eia ki runga ki taua tono. He

mea tika ki -tana whakaaro kia whakakitea mai nga wnakaaturanga a nga Kai-whakawa o te Kooti Whenua. Heoi, nekehia atu ana taua korero hei tetahi atu rangi korerotia ai ano. NGA TIKANGA MAOEI O TE WAIPOUNAMU. Ko te korero i tukua mai nei mo tetahi rangi korerotia ai, ara ko te tono a Taiaroa kia whiriwhiria marire tetahi Komiti hei uiui ki " nga whakaaetanga i whakaaetia mua ai ki etahi Maori ote Waipounamu a kaore i whakamanaia," i korerotia ano i tenei rangi. Ko te Pokeba. i mea e kore e tika,ki tateKawanatanga whakaaro, kia whakaaetia taua tono. Mehemea e mohio ana nga Maori he mate kei a ratou, tena marire ano te ara hei whakaputanga kupu ma ratou ki te Paremete, ara me pukapuka inoi, me pitihana nei. Ko te pitihana, ara te pukapuka inoi, e ahei ana kia tukua atu kite Komiti mo nga Pukapuka inoi noa atu; kite Komiti mo nga tikanga Maori ranei i whakaturia i te timatanga o te Paremete —engari ko tona tino tikanga, me tuku kite Komiti mo nga Inoinga noatanga atu. Mehemea i ata tirohia e nga mema nga kupu i roto i taua tono, e kite ratou e rite ana kite mea e tonoa ana te Paremete kia whakaaetia, ae, tera ano nga whakaaetanga o mua ki hai ano i whakaritea. Kaore ia e mea ana kia puta he whakaaro mana ki taua mea inaianei; ki tana whakaaro hoki e kore e tika te "Whare inaianei kite ki, tera ano he whakaaetanga o mua kaore ano i whakaritea. Te take i tonoa ai ratou kia whakaturia he Komiti, e kiia ana he whakaaetanga o mua ki hai ano kia whakaritea. Te tikanga o tenei, he mea kia puta wawe he kupu ma ratou i te mea kaore ano kia puta mai taua mea ki to ratou aroaro. Kaore rawa te Kawanatanga e mea ana kia araitia atu nga tangata e whakaaro ana he mate to ratou, kia kore ai ratou e taea te whakakite i o ratou mate kite Whare nei; engari he kore take, ki ta te Kawanatanga i mahara ai, e whakaturia ai taua Komiti, pera me ta taua tono e mea nei, no kona ia ka pooti kia whakakorea taua tono. Ko te Maeaanaeu i whakatika tonu ki nga kupu i puta mai ia te Pokera mo taua mea; a i mea ia kia pera ano te titiro ate "Whare ki taua mea. Kite whakaaetia enei tutono, he mea whakatupu ia, he mea whakahua, iroto i te ngakau o nga Maori, etahi kereme, etahi tono, e kore ano e taea te whakarite, kaore hoki i putaketia i runga i te tika. Ko te tikanga o tana i rongo ai ki taua tono, he mea whakaputa tikanga ia ki runga ki tetahi rua miriona eka whenua kei tera motu, kei te Waipounamu ; a, ki tana whakaaro, e kore e tika kia homai taua tu tono ki tetahi Komiti Whiriwhiri o taua Whare (ara, o te Paremete), engari ki tetahi Whare Whakawa marire ano. Tetahi, ko te ahua o te Komiti. He tikanga whakatupato i te ngakau te mea e karangatia nei nga tangata mo taua Komiti hei nga tangata anake o tenei motu ki raro nei, kotahi tonu te tangata o tera motu e whakaurutia ana. I mea ia, ki tana i mohio ai, he mea ata whakaaro na te tangata kia pera marire ano he tikanga. Me ata whakaaro te Wliare, kei hohoro te whakaputa kupu ki runga ki taua mea. Me ki ia ko nga tikanga o te pukapuka tuku o te Waipounamu kua ata whakaritea katoatia; ahe mea he rawa te whakatuwhera ano i aua tikanga. I mohiotia he kereme whakamutunga rawatanga te kereme i tukua mai mo te wahi rahui i Piriniha Tiriti. Mehemea kaore i mohio te Huperitene mete Kawanatanga o te Porowini (o Otakou) hei moni whakamutunga mo nga kereme, ara mo nga tono katoa atu, nga moni i hoatu i reira ai, penei kua kore rawa ratou e whakaae kite £5,000 i hoatu ra. Ko aua moni na, ki tana whakaaro, kaore rawa i whaitikangatia e tika ai te riro i nga Maori, kaore i runga i te ara o te Ture, i te ara o te tika noa atu ranei; otira i whakaaetia e

ratou kia hoatu ana moni, kia niutu atu ai hold aua mahi tonotono. I konei ka panuitia e te Makaanaru tetahi pukapuka whai kupu na te Huperitene o Otakou mo taua mea; he pukapuka ia kua tukua ano kite aroaro ote Komiti i whakaturia e te Paremete i tera nohoanga i te tau 1872, he whakaatu i te kore hiahia o te Kawanatanga o te Porowini kia whakakorea nga tono tika e puta mai ana i te taha Maori, he whakaatu hoki i te wehenga atu o etahi wahi pai rawa o nga whenua o te Porowini kua wehea atu hei wahi-rahui mo Maori. ° Ko te Kere i tohe kite mema mo te takiwa Maori kite Taha Tonga (ara ko Taiaroa) kia tangohia tana tono ka tukua atu ai kite Komiti mo nga Inoino-a Noatanga atu, ma ratou e hurihuri. Ko J. L. Kirihi i ki he pai kia tangohia e Taiaroa tana tono, a kia whai kite ara i whakaaturia mai ete Pokera, ara me tuku kite Komiti mo nga Pitihana noa atu ma ratou e tirotiro. Ko ia (ko te Kirihi) kaore i pai Id te ahua o nga kupu o taua tono ; c he ana hoki, ki tana whakaaro, te whakahuakanga ingoa mema mo taua Komiti, no te mea hoki ko te nuiiiga onga tangata i whakahuatia he tangatano tenci motu ki raro nei anake. Engari e kore ano ia e pera me etahi mema e ahua whakaparahako aua ki taua tono. E kore ia e wareware ki taua tono kua kawca mai ki te aroaro ote Runanga iia tau iia tau; a, mehemea e tika ana ona mahara, kua ki ano te Minita mo te taha Maori, i roto ano i taua Wliare i mua ai, e whai kereme ana ano nga Maori o te Waipounamu kite Kawanatanga, engari kaore ia (a te Minita mo te taha Maori) i tino whakaae he tika aua kereme katoa. Mehemea e whakaarotia ana i uru mai nga mema o te iwi Maori ki tena Whare hei titiro ki nga"tikanga o te taha Maori kia whakahaerea tikatia, na c kore hoki e tika kia ngakau-koretia nga kereme o taua iwi (Maori nei). Ki tana i mohio ai ko te whakahe a nga Kawanatanga o mua iho ki enei kereme, he whakahe ki te nui; e hara i te mea he whakakorc rawa i aua kereme. Ki runga ki tana i mohio ai, mohio iti nei, o nga tikanga o aua kereme i kawea mai kite aroaro o te Komiti i tera tau, ka mea ia e whai kereme ana ano ; engari e kore rawa ia c kaha te whakaae kite nui rawa o ta Taiaroa e tono nei.

Ko te Hihana i whakaaro ki hai i tika te malii a te Kawanatanga kite tangata nana tenei tono (ara, a Taiaroa). Ite tail 1572 i whakaturia he Kouiiti i runga i tetahi tono ahua rite ano nga kupu ki to tenei; a i tuaratia ano e te Minita rfio te Taha Maori taua tono ; i ki ia i reira ai he kereme ano ta nga Maori o te Waipounamu e tika ana kia tirohia. JNa, ki ana tana Komiti he tika kia whakaturia e te Kawanatanga, i te takiwa i waenganui o nga nohoanga o te Paremete, etahi tangata hei Komihana hurihuri i aua mea. Tera e mohio mai te Minita mo te Taha Maori kite taenga atu o etahi tangata o taua Komiti ki a ia whakaatu ai i te kupu a te Komiti, a i korero mai ia i tona whakaaro kia whakaritea taua kupu kia rite. Otira, ki hai i whakaturia taua hunga Komihana. I te Paremete i muri iho i whakaturia ano tetahi Komiti, a ko te Minita mo te Taha Maori tetahi i uru ki taua Komiti. Na, i runga ite whakaae ate Minita mo te Taha Maori, i haere etahi tangata o taua Komiti ki a Taiaroa kite ui ki aia ki nga moni e pai ai ia hei whakarite mo aua kereme. A, me ki ano ia (a te Hihana) ko te kupu whakahoki mai a Taiaroa e kore ravva ano e taea te whakaae e te tangata whakaaro tika, whakaaro marama. Engari mehemea i whakaturia te hunga Komihana, i whakaaetia nei e te Minita mo te taha Maori, a mehemea i ata uiuia e ratou aua kereme, tera ano pea kua paingia e nga Maori ano te kupu whakaoti a taua hunga

Komihana. E kore e tika te ki kaore he kereme, no te mea kua kitea rawatia, i roto i nga pukapuka ano o te taha Kawanatanga, he kereme ano. He pono ano te whakaaetanga kura, whare-turoro hoki, ki nga Maori. Kua rua te kau ma rima nga tan kua pahemo i muri mai o te whakaaetanga o aua mea, a i enei tau i muri rawa nei katahi ano ka timata te whakaputa i aua mea. E kore ano ia eki kua nui te he ki nga Maori ite roa; engari tera e nui te raruraru e puta ake i te waihotanga o enei mea kia tuwhera ana i tena tau i tena tau. Tana i pai ai, kite mea ka kawea taua tikanga kite aroaro ote Komiti mo nga Pitihana noa atu, a kite ki mai taua Komiti kia whakaturia he hunga Komihana, me whakarite e te Kawanatanga taua kupu a te wa e takoto mai ana ki mua mai o te nohoanga o tetahi Paremete. Mea ana te Ren-aba (a te Rena.o ki ta te Maori i mohio ai) kua whakaturia he whare turoro mo aua Maori e Kawana Kerei ite tau 1850. E tika ana, kua kore taua whare inaianei, otira tera ano nga whare turoro me nga kura o te Porowini, a e tuwhera ana aua whare ki nga Maori i runga i te tikanga kotahi i tuwhera ai kite iwi Pakeha. E whakahe ana aia ki te mea e whakaahuaketia ana he tikanga mo te taha Maori i to te taha Pakeha. Mea ana te kupu whakahoki a Taiaeoa, kua mohio | nga mema o te "Whare ko te kupu a te Komiti o tera Paremete i tukua mai ano kite Whare kia whakaritea he tangata kia tokorua hei hunga uiui ki taua mea; a mea ana te Kawanatanga kia whakarerea taua kupu (e te Komiti ano) kia waiho ma ratou ano, ma te Kawanatanga, e ata mahi i taua mea i te takiwa e pakaru ai te Paremete. Otira, kaore i mahia. Ki tana whakaaro lie tika nga tono a nga tangata o te Waipounamu. Ko taua whenua kaore i ata hokona. I'kiia i roto i te whakaritenga a Kanara "Wekipiri kia kotahi eka i roto i te kotahi te kau eka e whakahoki ki nga Maori, a pau noa te whenua. I konei ka panuitia e Taiaroa tetahi korero, no roto i nga pukapuka a te Kawanatanga mo nga tikanga Maori ote "Waipounamu, he mea whakaatu nana kia mohiotia ai i pera ano te whakariteno-a. Katahi ka korero ano ia. Ka ui ia ki nga mema mehemea e whakaaro ana ratou kua whakaritea ranei aua tikanga. Tera hoto tetahi pukapuka hoko ki a te Kepa ; a i kiia i roto i taua pukapuka ko nga mahinga kai me waiho hei painga mo nga Maori me a ratou tamariki o muri i a ratou. Iki hoki taua pukapuka ma te Kawanatanga ano e wehewehe i etahi wahi whenua mo nga Maori. Ko aua mahinga kai a nga Maori kua tangohia, a kaore hoki i whakaritea nga tikanga (o roto o aua pukapuka). Kaore i kiia ko ehea ranei o aua mahinga kai e waiho—nga mea tawhito, nga mea hou ranei. Heoi te kupu, ko aua mahinga kai me waiho; ki tana whakaaro mo nga mahinga tawhito taua kupu. He wahi paku te wahi i riro i nga Maori; ko te nuiriga kua riro ite Kawanatanga. Muri ihq o tena ko te hoko ate Matera. He moni nui te moni i tonoa i reira ai e nga Maori mo to ratou whenua. Mea ana te Matera kia homai kia £2,000 mo te whenua i Murihiku; whakaaetia ana hoki e ia, e te Matera, nga kura me nga whare turoro. Iki hoki ia ma te Kawanatanga e tiaki nga Maori ote "Waipounamu. Ki tana whakaaro kite tukua aua pukapuka hoko whenua ki tetahi Kooti "Whakawa, e kore pea e whakatikaia; no te mea ko etahi o nga ingoa e hara i te mea tuhi na nga tangata nona ake nga ingoa. Inahoki te pukapuka ki ate Kepa, ko te ingoa o Topi kua tuhia ki taua pukapuka, engari kaore tonu a Topi i reira i te tuhinga. Ki tana whakaaro kaore e tino kaha ana te whakahe ote Whare ki tana e tono "ana. Kua roa nga Maori e tohe ana kite Kawanatanga kia whakaaetia enei mea, a kaore ana e mahia ete Kawanatanga. Ka toru ona tau i roto i taua "Whare, mete tohe ano ia kia whakaritea aua mea, a kore ana. He nui nga

mom 1 tonoa e 1a hei whakarite mo aua whenua a mataku ana nga mema. Engari e pai ana kia ata Jnrmhia e ratou he ritenga e tika ana mo nga Maori ote Waipounamu. Na, i runga i tena whakaaro ka pai la kia tukua taua mea kite Komiti mo nga likanga Maori ma ratou e tiro tiro. Kite kore e mahia he tikanga mo tenei mea, akuanei, ki tana whakaaro, te nm ai te raruraru. Heoi, i ite whakaae o te Whare, ka tangohia atu ano e°ia, ka whakarerea, tana tono. Ki hai i whakaaetia e te Whare kia whakarerea e ia ake ano tana tono, a whakakahoretia ana e te whare ano taua tono (ara, te tono kia whiriwhiria marire he Komiti).