TAMAKI.

Waka Maori, 24 October 1871, Page 6

TAMAKI.

Ko Tamaki Nui a Rua tena e korerotia ana e te Kawanatanga kia hokona hei whenua takotoranga Rerewei kia tika ai te whakanoho kite tangata. Kei te kauru o Manawatu taua whenua e takoto ana—he ngaherchere katoa, he parae paku ona parae. No te Parairei, te 18 o uga ra o Akuhata kua hori nei, i pakaru •ai te hui o nga iwi ki "Waipawa i Ahuriri. I hui kite korero mo te hoko o taua whenua kite Kawanatanga. Ka rua wiki o taua hui e korero ana, ratou ko nga pakeka i whakaritea e te Kawanatanga hei whakahaere i taua mahi, ara ko Eaka Komihana raua ko te Karini te kai Tuhi o Te "Waka Maori. Ko nga iwi i tae mai. ki taua hui ko Eangitane, ko Ngatimutuahi, ko Ngaitahu, ko Ngatiparakiore, ko hea atu. Ko Hoani Meihana ma, ratou ko Te Peeti te Awe Awe, ko Huru te Hiaro, nga tangata o Manawatu i tae ki taua hui; ko Karaitiana Takamoana te tangata mai o Nepia. I roa te hui kite whanga ki nga tangata i ngaro atu, no te taenga mai katahi ka korero. I te otinga o te korero

ka tumau nga moni utu mo te whenua ki te kotahi te kau ma ono mauo pauna. Kotahi te kau ma rua mano pauna i tangohia e nga tangata i taua takiwa. Ko nga toenga ka tangohia i te wa e ata oti ai nga ingoa o nga mea i ngaro te tuhituhi kite pukapuka hoko. He rati ano Ega piihi whenua i taka ki waho o te hoko, me nga wahi porohita hoki. Kotahi porohita kei te Whiti 1370 eka; kotahi kei te Umutaoroa e 4000 eka ; kotahi kei Te Ohu 13,000 eka ; kotahi e tata ana ki Ngawapurua 1000 eka ; tetahi kei Eotoahiri e 500 eka. Ma te Eerewei enei wahi porohita e whakamoniona e momona ai, e whai tikanga ai. Ko Ngatiparakiore te iwi i kore e whakaae kite hoko. Otira he tangata kotahi o ratou i uru ki nga Karaati, ehara i te wahi rahi to ratou paanga ki reira. Ki ta matou titiro e kuare rawa ana te whakaaro o taua iwi—otira ehara i te iwi te tikanga, engari no a ratou rangatira. He takahi noa ta aua tangata he whakakore noa i nga mahi tohunga e ora ai te tangata, e puta ai i tenei motu nga hua o te mahi a te tangata. He whakaaro no te maoritanga o te tangata aua whakaaro, he puhae, he riri, he aha noa atu. "Whiti ana te ra ki runga kite moutere i tenei takiwa; mutu ana nga riri, timatatia ana nga mahi tohunga—nga rori, me nga rerewei, me nga waea; kitea ana te haeata ote rangi, puta ana he maramatanga kite pakeha raua ko te Maori. Ko te tikanga o aua tu tangata he tikanga whakakore i enei painga katoa, he whakakati i nga mahi kia noho tonu te tangata i roto i te kuaretanga me te rawakoretanga. Mehemea i pena nga tangata katoa me ratou penei ekore rawa tatou e kake. Hei aha koia mana ana wahi paku i ro ngahere i te whenua mohoao ? Kaore ano kia takahia noatia e ona waewae, kaore ano kia kitea noatia e ona kanohi—he poaka, he kiore, he weka anake kei reira e haere ana. Ma te pakeha e whakatuwhera ki tena mahi tino tohunga kite Eerewei ekiai he tika te noho a te tangata ki kona. s Heoi ra, no te mutunga o te korero ka ki nga Maori kia wahia e te pakeha nga moni ki ia tangata ki ia tangata o nga Karaati. Katahi ka mahia e nga pakeha i whakaritea e ratou hei pera. Katahi ka hoki a Eaka, me Karaitiana, me Hoani Meihana, me Te Peeti, me lluru, ka hoki ki Nepia kite tima hei kawe i a ratou ki Poneke. Ko Karaitiana i haere mai ki ana raahi i roto i te Eunanga 6 te Kawanatanga; ko Eaka ratou ko Eangitane i haere mai ki Te Kooti Whakawa Whenua Maori ki Mahitaone ki Wairarapa kia whakawakia tenei pito o taua ngaherehere ite taha ki Wairarapa nei. Ko te Karini ratou ko Ngatimutuahi i haere ki Tawakiroa i Tamaki kite tuhi i nga ingoa o nga Tangata i ngaro i te hui ki Waipawa ra. Ka noho nga Maori i reira ka haere tonu te Karini i te nuku o te whenua ka piki i te Ahuoturanga ka heke ki tua ki Manawatu kite kawe i nga moni ma nga tangata o nga Karaati e noho ana

I reira. I hoki mai te Karini i Rangitikei, tae mai ki Po Neke nei, ratou ko nga tangata o Rangitane, haere tonu atu ki Wairarapa ki Te Kooti ki reira. I paimitia taua Kooti kia tu i te 26 o nga Ta o Hurae. He ngaro no Rangitane i te hui ki "Waipawa no reira ka whakaritea ko te Taitei te 31 o Akuhata hei ra tunga mo Te Kooti ki Wairarapa. Heoi, no taua ra ka tuwhera te Kooti—ko te Rokena te Kai "Whakawa, ko Paerama no Waikato te Ateha Maori. No te 2 o nga ra o Hepetema a Raka i tae atu ai, no te "9 o nga ra ka tae atu te Karini. Ka mutu, ka whakawakia nga whenua —oti rawa ake te whakawa ka kotahi rau ■e rua te kau ma rima mauo eka ka KaTauna Karaatitia. I a Rangitaane te nuinga o te whenua. Katahi a Eaka ka Jioki mai ki Poneke nei, ratou ko nga Maori, ki Poneke korero ai nga korero o te hoko kite Kawanatanga. Ko te Karini i noho atu kite tatari ki a Mikaera Te Rangiputara, he kaumatua rangatira mo Rangitaane. I Tutaekara taua kaumatua e noho ana, i waenganui tonu o te ngaherehere. No te hokinga mai a nga kai tiki kore ana e puta mai taua korolieke, katahi a te Karini (te waewae ngau pakiaka) ka haere kite tiki. Tae rawa atu e ngaro ana nga tangata kite whakangau poaka. Ka rua nga po e whanga ana i te kainga ka puta mai. Katai ka hoki mai a te Karini raua ko Mikaera ma ki Wairarapa, haere tonu mai ki Poneke nei. Inaianei kai te korero tonu nga tangata ratou ko te Kawanatanga i nga korero o te hoko. Kaore ano kia rite noa te korero. Karanga ana nga Maori kia toru te kau mano pauna hei utu! Ki ana te Kawanatanga ekore rawa e taea ena moni—ko Ingarani rawa tena ka riro mai kite pera. Koia ano hoki kei a te Kawanatanga—kai runga rawa ena utu. E ki ana nga Maori kite ingoa o tenei hanga o te whenua he nui tonu tona utu —he taonga nui rawa ia. He whakaaro he tena na ratou. He tika ano ra, he taonga nui te whenua; otira hei te whenua e tutata ana ki nga tunga kaipuke, hei te whenua e whai rori ana hei kawenga mai mo nga hua ki waho, hei te whenua pai ano—katai ka kiia he taonga nui. Tena ko tenei whenua e korerotia ana kia nokona, he whenua maunga tetahi wahi, ne pari, he awawa, he ngaherehere, he aha noa atu. He poaka, he kiore anake ona tangata. Kaore he momonatanga o tena whenua i tona ahua e takoto nei inaianei. Ka riro mai kite pakeha mana rawa e mahi e tau ai hei nohoanga tangata. Oti rawa ake te mahi whakapai a te pakeha kua nui rawa atu nga moni ka nau i runga i taua whenua. Tae rawa ki te wa e pai ai hei nohoanga tangata kua mano tini nga pauna kua whakapaua ki runga—ara ki runga ki nga rori mete rerewei. Ehara i te mea na te whenua ake tona momonatanga, engari ma te mahi a te pakeha e ki ai ka momona. Koia i ki ai ekore e tika kia whakaritea te a.tu mo taua whenua ki to te whenua kua

mahia nga mahi, kua takoto pai te ahua. Ka riro i te pakeha taua whenua, ka oti te Rerewei, katahi rawa ka momona nui nga wahi porohita a nga Maori hei reti moni ma ratou—ka tokomaha hoki te pakeha ka noho ite taha mete whakaliaere i ana mahi tohunga. Kua oti noa ngakorero i runga ake nei te tuhi, muri iho ka mahi tonu nga Maori, ratou ko Raka mete Karini, i Poneke nei kite korero i nga utu mo te whenua. A no te rima rawa o nga ra o tenei marama (Oketopa) ka rite te korero, ka whakaae nga Maori kia tangohia te kotahi te kau mano pauna hei utu mo te whenua. Ko nga moni kua hoatu ki a ratou i mua atu hei taunaha mo runga i taua whenua, me nga moni a te Kawanatanga i pau i te utu ki nga Kooti i haere mai ai nga Maori kite taone, me nga moni i pau hei utu kai ma ratou i te huarahi, i te taone hoki; ko ena moni ka whakarerea katoatia atu. Heoi, mutu ana te korero, tuhia ana te pukapuka whakaae kite hoko, riro ana te whenua i te Kawanatanga. Hui katoa nga moni a te Kawanatanga ka pau ki runga ki tenei whenua ka rahi ake i te kotahi te kau ma rua mano pauna.