NGA HEREHERE O WHAREKAURI.

Waka Maori, Volume V, Issue 8, 10 September 1868, Page 48

NGA HEREHERE O WHAREKAURI.

He mea tuku mai na Frueti Hemara [Edward Hamlin Esq..] nga korero i raro nei, Ko ia hoki tetahi tangata i roto i te whawhai ki taua iwi. No te mane te tekau ma iwa o nga ra o Hurae ka rere mai matou i Ahuriri. Ko Kanara Witimoa me nga hoia pakeha kua rere mai i te ratapu ma runga mai i te manuao ko te " Rohario" tona ingoa. No taua mane i rere mai nei matou ka u hoki ratou ki uta. No taua ra ano ka whawhai te pakeha me nga maori o Turanga. (e kiia nei he Maori Kawana) kite Hauhau, ara ki nga Herehere i rere mai i Turanga. Wahia ana nga pakeha ko tetahi matua i piki ki runga ki tetahi taukahiwi i tetahi taha o te huanui, ko tetahi i runga i tetahi taukahiwi i tetahi taha o te huanui. Ka tahuri te riri o te Hauhau ki tetahi matua o te pakeha, te tata mai tetahi matua mo tenei e riri nei i te kino o te whenua. Ka riri, a ahiahi noa te ra, ka kotia te kaokao a muri hoki o taua matua e te Hauhau, ka whati te pakeha, ka pau hoki nga paura. Ko te Kawana maori te tahuri kite kokiri hei whakauru i o ratou pakeha, parau noa atu kite karanga atu ki nga pakeha:—"Tahuri atu, tahuri atu"—tangi ana tapuai oma ana. He mataku kei pahore tetahi wabi kiri o ratou i te mata. Heoi ka riro tonu atu nga kai me nga hoiho a nga pakeha i te Hauhau. Ko Henare Kakapango (rae etahi o ona tangata) anake te tangata maia o roto 0 nga maori Kawana, kite awhina kite arataki i ona pakeha i taua po ki tetahi kainga moenga mo ratou i te huanui. Nui rawa atu te maia o taua tangata. Kei te kohikohi moni nga pakeha o Turanga hei hoatu ki taua tangata hei tohu whakapainga ma ratou mo te maia o taua tangata. Hinga ana o te pakeha tokorua, kotahi te pakeha ko Pero kotahi te maori ko Wi. 1 haere taua tangata i roto tonu i nga pakeha kaore i roto i nga maori. Tokorua hoki o te Hauhau no te Aitanga-a-Mahaki; tetahi no Ngafcihineuru hei taina ki a Nikora. I taua rangi ano ka u te Kanara me nga hoia pakeha haere tonu, e haere ana kite whakauru i te pakeha; tae atu ki Tapatoha ka moe. No te ata ka rongo kite kakaritanga nei, ka ki ia kia hokia kia kakaritia ano; otira, ko te mate ngenge o nga pakeha hoki katoa ana ki o ratou kainga. I te ata o te Turei ka rere matou ki uta ka haere kite whai haere i a te Kanara, ka puta mai te kupu he aha koa waenganui pome haere tonu matou. Katahi matou ka haere; po rawa ake ka tae matou ki reira ki Tapatoha. I te ata ka tahuri matou kite mahi rori kia tere ai te maka kai. Ao rawa ake i tetahi rangi ka haere nga tangata maori o Heretaunga ki roto ki Manga Tapua kite

hanga whare hei tunga kai. Ka noho matou ki reira kite whanga i a Meiha Pereiha me ona hoia; i rere hoki te tiraa ate Waipara kite tiki. Ite3o o nga ra o Hurae ka u mai; ka baere tahi matou katoa kite Hui. Huia katoatia matou 280—120 te pakeha, 160 te maori. Ko Ngatiporou ano hoki i tikina; otira kaore ratou i tae ake—ko to te Aitanga a Hauiti anake i uru ki roto ki taua 280. Katahi rei ka mohiotia kua baere te Haubau kua anga atu kite Keinga. Ko te whakaaro ia o nga tangata maori me nga pakeha o Turanga kei te noho tonu mai i te takiwa tonu i kakaritia ra. Ite ata ote3l ka haere katoa matou, ko tetahi papanga i whai i runga i te kaupapa o te Hauhau ; ko etahi i poka i te ara tawhito, haere atu i Turanga kite Wairoa. Moe ana tetahi ope o matou i ko atu o Waerenga o Kuri, ko tetahi i moe atu ki runga maunga. Ite ata ka haere ano matou ; tetahi ope, me tetahi ope—moe rawa atu matou ite huanui. Ite ata po ka maka te Huka atara, na! ehara ite hanga! Ko te ope o matou i whai i te Kaupapa o te Hauhau te ope i tino mate —fcae ana te Huka i etahi wahi ote Huanui kite hope te hohonu. Ka araia matou ete Waipuke o nga awa—e rua o matou ra ki reira katahi ka puta; puta uaua. Moe atu ki te huanui. I tetahi rangi ka karapiti matou ki tera ope o matou, ko Waihau te wahi i hui ai matou. Kei konei kua maharahara hoki nga pakeha o Turanga, i rangona hakiri taua whakaaro nei. Ite ata o te 5 o nga ra o Akuhata ka haere katoa ano to matou ope tau rawa iho kite awa ki Whangaroa. Tae tonu atu ka whakawhiti nga hoia o Meiha Pereiha, nga Waranatia o Heretaunga, me nga tanuata maori hoki o Heretaunga, ka noho ki tetahi talia 0 te awa nga pakeha me nga tangata maori katoa o Turanga. Ka tahi ka puta marama te ki hoki a aua pakeha me nga tangata maori. Ka roa e totohe ana ka whakaaetia hoki ete Kanara. Ngahuru ma rima anake o te Aitanga-a-Hauiti i haere i roto i a matou. Katahi ka kitea he mate mo matou ka pau hoki te nuinga o nga kai, ma kona ka aha—ka haere tonu matou. Ahiahi rawa ake ka kitea nga ahi o te Hauhau. Ko moe matou i te take o Puke Toromiro. 1 te ata po ka haere to matou ope ; ahiahi rawa ake ka tutata matou ki Erepeti, ka kitea atu te ahi mehemea he tangata kei reira. Ka maunu nga kawenga o mua o maua ka kokiritia. Kotahi te kau nana i kokiri, tae rawa atu kaore he tangata kua riro atu i tetahi rangi. Ka pau a matou kai i reira; heoi, ite ata ka mahue a matou paraikete me o matou kakahu ka haere ko te pu mete hamana anake. Ka haere, a waenganui ra ka tae kite moenga ote Hauhau, kua riro kotahi tonu pea te haora o te matikatanga atu. Kua ma te kanohi o te tangata i te hemokai. Ka puta te ki a Kapene Ka kite ai he hoa mona ka baere ia kite whakataki haere i te Hauhau kia mohiotia ai kei te baere

tonu ranei te ara o te Hauhau ma roto i tc awa i Ruakituri, kei te para ano ranei i te ara mo ratou ma runga maunga. . Katahi ka matika atu ko te Hemara Kaiwhakamaori; tokoono o nga hoia o Meiha Pereiba; tokowha nga tangata maori o te Aitanga-a-Hauiti. Ka wbiti i te awa ka riro ko te Hemara ki mua haere ai—haere, a kotabi maero mete hawhe e rua ranei ka karanga a Kapene Ka ki a te Hemara:—" Katita, taua haere, hoki mai." Ka ki atu a te Hemara:—"Haere mai kite inotu neina ka hoki ai taua." Te taenga atu ki reira ka kitea atu nga ahi o te Hauhau i mua tata atu. Ka whakahokia te karere kite Kanara, ka utua ttke:—"Hoki mai, kei te mate katoa nga hoia." I tenei takiwa kua runanga nga apiba o to matou taua, a, kua wbakaaetia te boki. Kua boki ano hoki etabi o nga hoia ki tetahi kauanga o te awa. Te tino rongon<ra ina tata te Hauhau ka taLuri ka hoki ano kite whai i te Hauhau—a te Toa ana hanga ! Otira e hara i te totika; kua he noa atu te manawa i te hemokai—ko te ngakau anake e tono nei i te tinana o te tangata. Ka haere, a tutaki tonu atu kite boa riri; ka kokiri to matou ope, kaore e kitea i te ururua. Kitea rawatia ake kua eke tonu a mua o matou ; ka puhia mai matou e te Hauhau—ka timata tenei te kakari. Ko tu baeretanga kite abiahi ka kitea te alma o te whakanoho inai i mua i a matou o te Hauhau ; ka whakahokia mai e te Kanara nga Waranatia o Nepia kia wbakawbiti i te awa kia haere ake kite hangaitanga o te hoa riri aki mai ai. Ko Paora Kaiwbata ia kua noho noa mai ki reira riri ai tona kotahi. Ta te toa kopura pai hoki! Ka whakawhiti nga pakeha, ka whakawhiti hoki etahi o nga maori. Katahi nei ka mohiotia kei roto matou i te kotikoti e noho aua. Kapi ana a mua, te taha katau, me muri o matou i te Hauhau. Ka puhia o matou, ka whiti i te unga tonutanga atu ki uta; kei konei ka tu tetahi o nga pakeha, ki raro iho i te peke maui—puta rawa. Ka hinga ko Rihara, mate rawa—no te iwi o Tareha. Ora iti noa ake a Rionihia Taina o Karauria Pupu me etahi atu. E heke iho ana hoki te Hauhau ki te tango i taua wahi kia kotia rawatia matou ki roto o ta ratou kupenga; ka ki atu a Te Hemara kia Epanaia me etahi o matou me etahi o tera i te Aitanga o. Hauiti kia puritia taua wahi kia mau rawa. Ka haere ia kite whakaatu ki a te Kanara i te ahua o te noho o te Hauhau i muri i a matou. Tae rawa atu ka rongo ia kua hin<*a o matou toa pakeha a Kapene Ka mete Kanini—tokorua hoki o nga toa o Meiha Pereiha. No te rongonga o te Kanara i te te Ahua o te Hau Hau ka kiia kia whakahokihoki matou ki reira. I tenei takiwa kua taea e nga pakeha tera taha o te awa i rawahi tonu ake o te matua o te Hau Hau. Kua hinga tetahi tangata i a Paora Kaiwhata, ka hoki etahi i nga pakeha tokorua ; ka hinga i tetahi taha tokorua, na te toa o

te Arawa i roto i nga hoia o Meiha Pereiha i patu, ko Hetaraka te ingoa. Tokotoru na nga Pakeha—no te Hau Hau anake enei. Hui katoatia o te Hau Hau i mate rawa i kitea putia, i mohiotia ano hoki nga kaipupuhi, tokoiwa. No to matou whakahokinga i runga i te ki a te Kanara katahi ka karanga te Hau Hau i tana Karanga, "kokiri, kokiri"— hua ake pea ia ko era tu whakahoki he tino whati—ko tenei ko ta te lioia ano ko tana whakahoki, e whakahoki ana mete riri haere tonu—Ka tae kite wahi i mahara ai te Hau Hau hei matenga ka puritia ka tahi ka tino uaua te riri tutata tonu tetahi ki tetahi, kawe ana tahi, kawe ana tahi, a ahiahi noa whakatangibia ana te piukara kia whakamutua te pupuhi—haere mai ana matou noho atu aua te Hau Hau. Kei te mohio matou i hinga mate rawa etahi o te Hau Hau i taua wahi, inahoki kaore ia i whai mai i a matou kore hoki i pupuhi mai i muri. Mei riro taua wahi ite Hau Hau era e rua tekau noa atu o matou e hinga, he wahi whaiti hoki taua wahi. Ka hoki matou kite amo i o matou taotu. Ko te kino o nga kauanga tini o taua awa; ko te hemo kai e ngau nei; ko te haere tonu i te po a awatea noa, haere tonu i te awatea taea noa a waenganui ra ka tae matou ki Erepeti—te kainga i mahue ai o matou kakahu. Hua noa tenei ka tae mai te kai maka kai—kaore kau ia. Ko te hoiho i patua hei kai e nga kai tiaki o o matou kakahu kaore hoki i whaitakiwa kua kore rawa he wahi paku i toe. Pau tonu ake taua hoiho ka haere ano matou kite whakahei i nga kai maka kai; ahiahi rawa ake ka tutaki, he iti ano nga kai—kihai i roa kua pau. Ka tino mahue te Hauhau i a matou ka haere etahi o matou ma Mangaruhe, ko etahi ma Whenua Kura whakaheke ai ki roto kite Wairoa. Ka nui te whakamihi o te Wbitimoa kite pai ote haere mete kakari o nga tangata maori o Heretaunga, me nga tangata hoki ote Aitanga a Hauiti. Ko o ratou Rangatira ko Paora Parau o Turanganui mete Hotene Porourangi—ko tona iwi tuturu ia ko Ngatiporou. Bngari ko Ngatiporou te iwi o te Hotene kaore i tae ake. Ka mutu aku korero i konei ka ngenge hoki te kai korero i te roa. Na Eedeti Hemaka.