PUTEA WHAKAARO.

Puke ki Hikurangi, Issue 30, 24 February 1906, Page 3

PUTEA WHAKAARO.

Ohaki Taupo. Kite Etita o te "Puke Ki Hikurangi", tena koe me o hoa mahi i te taonga a nga iwi o Aotearoa mete, Waipounamu. E nga iwi e nga Rangatiratanga me nga Tangata niatauranga i roco i a koutou. Tena tatau katoa i roto i te aroha noa o to tatau Ariki o te Karaiti kua rite nei tatau katoa kite whai i te kotahitanga o te vairua,he mea paihere na te rangimarire. E hoa ma, e koutou katoa e fcakatu mai nei i ranga i nga motu e rua nei, e nga rangatiratanga me nga tangat? matauranga, ko korua tokorua nga reo mana, me nga reo kaba i xoto i tenei koroni. E kore ranei korua tokorutv e wbakcre kite whakakotabi i a korua hei tinana kotahi, kia kotahi ai to korua reo bei whakawbaiti 1 nga iwi o nga motu e rua nei ? na, e nga iwi hapu puta noa tenei motu, whakakotahitia te whakaaro tifciro:• ki to hoa rin kite Pakeha, kei te kotahi tonu te whakaaro ko te patu anakeia koe me o whenua, na kua tiraha te kopu o te whenua ko te tangata kei te aue i naianei. < . . Na, e koutou katoa & nga mana nunui 1 runga i tenei motu kua' tino maravna tatau, na runga na te wehewehe o te whakaaro o nga iwi me nga rangatiratanga i runga i te ngakau whakahi kei riro tona mana ki raro i to tetahi mana, na runga i ena tikanga kuare i whanui ai te hanga Ture a te Paremata ki runga kio taua whenua, ine pehea koia e taea ai e te Parethafca te wha/karongo nga reo e rua e toru ranei ? he reo ano to Mahuta, he reo ano to Ngapuhi, he reo ano to nga Iwi o te Tai-rawhiti, mete Whili raua ko Tohu, tena ko te whea o ena reo hei kawe i te maramatanga kite Paremata, tena me pehea'koia te Pakeha i runga i tena ahua o te iwi Maori ? . 1. Ko ta ana whakautu..; he rangatira he matauranga nui whakaharahara e kore rawa tona toa tona kaha. ranei e puta ka hinga ia mate rawa, te take na te wehewehe o nga reo i runga i tenei motu.' 2. Ka kino ta te pakeha tana haere, tukituki kauana i te kauae whenua mete kauae tangata, "tahutahu kau ana i nga pa tuwata-. wata o te iwi inaori te whai morehu te whai

aha. 3. Koutou e nga tangata rangatira me, koe hoki e te matauranga, kaati te tau whawhai kite turanga metna, waiho tena turanga mo kua tu nei, anei he mahi .maau eia rangatira'e ia tangata matau, puta noa tenei motu,' tahuri rapaa he tikanga e taea ai te whakakotahi nga iwi o tenei motu., ma koutou e whakakaupapa he tikanga e taea ai tenei Kotahitanga, engan i raro. ano i nga tikanga o te Ture. 4. Me whai knpu whakamahara ahau kia koutou e nga iwi e nga hapu o nga motu nei Aotearoa mete Waipounamu, ko te Kotahitanga i raro i te Tiriti o Waitangi, kei te tu tonu i naianei maku e whakaatu tona tikanga, i ki ai au kei te ora tena Kotahitanga, ko tana Kotahitanga na N'Porou i tiki mai i roto i te ringa o te Arawa ka haria ki Turanga, ka kiia i roto i tena hui kia tanumia taua Kotahitanga, i te takotoranga o tena kupu a N'Porou kite maroe, kai runga ko te Tupara Tokoaitua he kaumatua rangatira tena no te Arawa, whakarongo mai e nga iwi o te Tairawhiti i mahara ahau i whai ake ai koe ki Rotora kite tiki ake ite taonga o nga i\vi o te motu nei kia riro mai ia koe he pehea to mahi, kua kite nei au he tanu taau i te taonga o Ngapuhi, kia rongo mai koe e kore rawa ahau e wh&ksie kia hinga tenei Kotahitanga, ahakoa enei Kaunihera, hei aha maku ka riro i ahau te Kotahitanga ki Rotorua. maku ano e whakahoki kia Ngapuhi na ka marama pea koutou kei a te Arawa tena taonga, kaore ano kia whakahokia kia Ngapuhi, ko tena Kotahitanga kei te ora tonu i naianei. 5. Ka rua enei tau kei te panuitia e te Pipi t<> whakahau a Ngapuhi kia whakaarahia ano te Kotahitanga, na ka tekau nga marama e kite ana ahau i roto i te Pipi YYharauioa, e whakahau ana taua Nupepa kia karangatia he hui hei whakakotahi i nga iwi o tenei motu, kua tino akiaki te Pipi kia tere tonu ta karanga hui i roto ano enei marama kua hori ake nei, tae mai ki enei ra kei te akiaki tonu taua Nupepa, kua kice pea kcutou i nga kupu a te Pipi e whakaruarama ana i nga putake o tona hiabia i mea ai ia kia whakakotahi nga iwi o nga motu nei. 6. Aku rangatira puta noa nga motu kua kiia ake nei, me whakaatu ka kaha ahau me oku whakaaro mo runga i te whakahau a Herepeti Rapihana o Ngapuhi, kua whakahau nei ia kia whakaarahia ano te Kotahitanga a kua tautoko te Pipi, na ko ! taku ake whakaaro, me whakaara te Kotahitanga i raro ano ice Tiriti o Waitangi, engari me whakatikatika etahi o rarangi o roto i nga whakaupoko o nga Kirihipi o taua Kotahitanga kua mutu nei te haina e nga iwi kua haina, koia nei nga kupu o aua Kirihipi, he whakatikatika he whakakore atu ranei. r (1) . Kaua tatau te iwi Maori e whanatu Kawanatanga, e tono ranei i te mana Motuhake kia riro mai ia tatau.

(2) Kia kaua e wehe he takiwa • Motuhake hei whakatu Kawanatanga mo ratau. (3) Me waiho ano ko te Kawanatanga o Niu Tireni hei Kawanatanga mo tatau. (4) Kei te tuhera tonu kia tatau nga huarahi o te Ture e taea ai te tango mai he mana hanga Ture hei painga mo taua mo te iwi Maori, mehemea ka kotu.hi te reo o tenei motu. (5) Kaore he take i wehe ai tetahi takiwa motuhake hei tuunga mo tenei Kotahitanga i raro i te Tiriti o Waitangi, notemea ko taua Tiriti kei te uhi ki runga ki nga motu e rua nei, ahakoa whenua kua riro i te Karauna i nga Pakeha rawaho, ahakoa no mua no naianei ranei i riro ai i te Pakeha, ma taua Tiriti e whakahe te rironga o aua whenua i te Pakeha, mehemea ra kite kotahi nga iwi o te motu nei kite hapai i nga mana o te Tiriti o Waitangi. 7. Na e nga honore rangatira nana nei i whakakaupapa nga Kirihipi mo te Kocahitangai raro i te Tiriti o Waitangi. Keipouri koutou mo takn whakarereketangai nga rarangi o auaKiripi kua kiia i runga ake nei, na kei te marama te take i peneitia ai to tatau taonga. Tirohia atu te roa o te wa i whakahaerea ai te pire tono mana Motuhake me tena mahi whakatu Kawanatanga i roto i te Paremata o te koroni Tena i pehea te whakautu a te Paremata mo ena take i kinote whakautu a'te Paremata. No reira tahuri rapna te huarahi ngawari, hei whakaara i te "Tiriti o Waitangi" e tu ai i roto l te Paremata. 8. E n«a iwi, me .nga rangatiratanga i roto l nga rohe pooti o te Taihauauru ; whakarongo mai; tokorua tonu nga tangata nunui i runga i tenei motu i nga wa o mua, ko Potatau tena i whakaturia hei kiingi monga iwi i piri ki raro i tena tikanga, ko Mahuta te uri mokopuna o Pot&tau e ora nei. Ko te Kawanatanga tetahi o nga tangata nui irunga i tenei motu, i tu ki tetahi paihau o te motu nei, tona whare i noho ai ko te Paremata e tu mai nei \ Poneke. Tena kua pehea aua tangata i naianei, kua kotahi rapea, ae ra hoki kua kotahi, ko Mahuta te tetahi o nga Minita o Kawanatanga inaianei. 9. Tena i te mea kua kotahi nei o taua rangatira he aha rate take i kore ai e tika kia whakakotahi nga iwi o tenei motu ki raro i te Tiriti O Waitangi, kua oti nei ona kupu te whakakaupapa kei roto i nga Kirihipi a te Kotahitanga e takoto mai ra i roto i te rirjo-a o te Arawa na e tumanako atu ana te ngakau mau e Mahuta e karanga te hui tuatahi whakatopu i nga iwi o te motu ? ki a kotahi ai he reo hei tautoko ia koutou e nga mema ki roto kite Paremata. 10. Na whakarongo mai e nga iw kua haina ki roto ki nga Kirihipi, heoi ano mau he tn-tari i te whakaaetanga o Waikato ki to taonga kia riro i a ia, na kite whakaae a Waikato ki tenei Kotahitanga, hei reira ka wbiriwhiri ai i nga rarangi o aua Kirihipi, 0 mea nei au kia whakatikatikana, kite

oti i te katoa, ko tona ahua ano o aua Kirihipi i; a ia e takoto nei koia tena. 11. Na kite rite ta koutou whakaae e nga iwi puta noa tenei motu, kia tu t-enei Kotahitanga, kia pai te whakaatu a_o ringa me to ngakau i te Kawenata a te Kotahitanga, kei roto i aua Kirihipi nga ritenga o njra huarahi whakahaere i roto i te Tiriti 0 Wai tangi, ma taua Kawenata hoki e tohu tohu nga ritenga whakatu Runanga ino taua Kotahitanga. 12. E nga iwi o Taranaki, e Whiti, e Tohu. Kna nuku atu tenei i te 40 nga tau, e kimi ana korua i te mea ngaro hei ora mo te motu, ae, e kore ano hoki o kitea to Ihawa Wairua, na te hara kai te tangata nana i arai, anei ke te Wairua Pono kei roto i te kupn whakakotahi e tu ana, e mea ana ko te Huia anake koia e tangi ana huia huia. kauaka hoki te tangata e hui i a ia, ko te Matuhi koia e tangi tuia tuia tuia, kaua hoki te tangata e tin i a ia, Waikato ata whakarongo kite tangi a te Huia mete Matuhi, kia pai te titiro ki nga kupu o roto i tana tangi. 18. Tena tahuriatu o tatau ngakau titiro whakawaho atu ki nga uvi nunui o te ao, kotahi whakaaro, kotahi tikanga hei hanga „ure mo te tangata mete oneone, kotahi ano tona W'hare Wananga, be nui nga Ropu hanga tikanga kei roto i tena Whare. (1) Kote Kawanatanga. he nui nga Ropu kei raro i a ia, ma ona kai whakahaere, he mano he mano tangata kei te bapai i a ia, kotahi ano te whakaaro kite hapai i tona mana r.a kona kaputa ana inahi. (*2) Ko te Apitihana he Ropu tena i wehea i roto i te iwi hei mangai moratau, ko tena te Ropu kei te taapu haere i ngi ture a te Kawanatanga e mama ai te pa ki runga kite iwi, kei muri i tenei Ropu ko te iwi nui tonu, ena Ropu kei roto ano i te iwi, he reo kotahi tonu to ratau reo kite kawe ia ratau tikanga kite Paremata puta atu o ratau hiahia. 14. Ko taua ko te iwi Maori kei te tu i runga i tetahi turanga totika e tu nei i roto i te Paremata o Niu Tireni te Tiriti 0 Waitangai, kei te patua e te iwi Pakeha. te take mou ke nga painga o tena Tiriti, tena koa me pehea e ora ai tena Tiriti, ma te kotahi o te reo hei kawe tinanga kite Paremata, ehara i te mea ko ngra rarangi katoa o taua Tiriti kia ara mai, engari ko etahi wahi tae ata ki nga ture e mana nei i naianei, nga ture ranei a muri ake nei pahitia ai, ka taea tenei Kotahitanga te whakatikatika apiti ki nga mema Maori e tu mai ra i roto i taua Whare, ka taea ratau te pupuri e te Kotahitanga kia haere i runga i ta te iwi i hiahia ai. 15. Me hoki atu te titiro ki nga tau i tu ai te Kotahitanga i raro i te Tiriti 0 Waitangi, i tino raru nga whakaarc o te Kawanatanga, tino kaha te whai a te Pirimia mete Minita Maori kite kawe i a rnua tikanga ki roto i nga hui a te Kotahitanga. ko te ture tuatahi

tonu i homai e te Pirimia, ko te ture (Poari Whenua,) ko etahi o nga iwi i whakaae ki taua ture, ko te Kotahitanga kihai i whakaae, ka hinga tena. I muri mai ko te ture 0 te iwa tekau ma iwa te tau, ka whawhaitia ano ka peke ano ko nga iwi o te Tai-h&u-aru ki tena, i muri mai 1 tena ko te ture whakahaere Whenua 1900. Na i roto i ena tau, na etahi o nga rangatira tne o ratau iwi i whakaae enei ture kikino, na titiro ki nga mahi a tenahanga wehewehe o te wbakaaro te tukunga iho he mate. 16. E nga iwi, e nga hapu, o te matauranga, hei kupu whakamutunga tenei maku kia koutou, kite kahore tenei Kotanitanga e whakaaetia e koutou, kaati me mutu te pooti 1 te meraa Maori hei raema mo te Paremata, ko te ahahoki e pahure t3 rawa i ena raema, me taka te iwi Maori ki raro kite pooti Rouru me Pakeba he raema mo taua, puta noa tenei raotu, kia ora koutou katoa, ma te Mariri o to tatau Ariki tatau katoae awhina. Na to koutou hoa aroha. Na Nepia P. Matenga.