TE PUKE KI HIKURANGI

Puke ki Hikurangi, Issue 30, 24 February 1906, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI

He ihu Kuri he Tangata haere.

Na enei kupu i runga ake nei i mau au tenei kupu nui a te Maori, ko te whakatipuranga i nui te tangata i ata kimi i nga kupu hei hoa haere tahi mo te whakatipuranga e ;ai tenei kupu nui; mangerehonia, whakama, kaha, tupato, mohio. Mehemea enei reo e rima ka hoatu o te iwi kia puritia e nga Kaunihera Maori Mane, ka tipu ano te iwi Maori ki tona tokomahatanga. Tetahi o nga take, ma teh" o te mangai e noho ai he ora tinana kite tangata, e uru li te kaha, te tupato. te mohio. Whakaraogona te ha ote reo ote Kawanatang.i, me ma Kaunihera Maori Marae, me ana kai:irotiro, me ana Komiti Marae, kite whakarougo tatau kite hd ote mangai o enei tangata, ka tae mai ano Lenei kupu ki runga ia tatau, "E haere atu ana be whakatipuraDga, e haere mai ana hoki he whakatipuraDga." Me whakaaro ano tatau, na te hii o nga mangai ote iwi Pakeha, 1 marena atu kite ha o nga mangai o nga kaumatua Maori, irhanau mai ana i roto ko te whakapono i te tau 1814; ka whanau mai tona taina ko te '■Tiriti 0 Waitangi" i te tau 1840; ka whanau mai te tuatoru ko te hui ki Kohimaraaia ite tau 1860; ka whanau mai te tuawha, ko Dga niema Maori Paremata i te tau 1866; ka whanau mai te tuarima ko te Ivoati Whenua Maori me ana Ateha i te tau 1867 - I te tau 1867, ka pakoko nga ha i marena nei kia raua i te tau 1814, he roa te wa e tore ana e whanau he tarnariki. No te tau 1898 nei. ka timata ano te whakakorero a aga kaumatua whai- whakaaro, he mea ui i roto i a raua tamariki matamua, i te whakapono, mete Tiriti, ka kitea e aua kaumatua, era ano e hapu e whanau Lamariki atu ano nga ha nei; ka kitea ete whakaaro o nga kaumatua, ko te take i pakoko ai nga hj« e ma nei, he kaha no tetahi ki runga i tenei tapu; "Kaore kaore he mana ano toku," mete mea nei i mahue raua i runga i enei knpu. Ka kii atu tetahi o nga ha nei, me noho koe i runga i te raQgimarire o to taua Q&renatanga maku koe e atawhai, nofcemea te putake nui toku kai Ingarangi, he rakau nei e ngaro ana nga waahi o te ao ki raro i ona manga; ko nga rau o taua rakau hei ora-

nga mo tana tahi. Me noho taua i rar) i te whakaiti i te ngakau mahaki hei pa mo taua; i runga i enei kupu tahuri ke ana tetahi o nga ha nei, no reira ka kore nei he tamaiti atu ano ma raua i enei tan maba. Ima roto atu i nga kupu ate h<i te tirohanga, te rapunga, mete patukitanga a nga kaumatua i te hoanui e whanau ai ano nga ha nei. No te tau 1893 mete 9-i----95-96, ka kitea ka tnturu te kupu, me tiki ki te rakau nui kite pa take o tetahi o nga ha, ma i*oto ite rangimarie ote boiatanga haere ai. No te tau 1897, ka tukua te hiahia c te h:i i tahuri ke ra i tona hoa, (kite putake o tona hoa.)he mihi he inoi to a karere i tuku ai, i ma roto i te hoiatanga o te rangimarie o tetahi o nga ha nei i whiti ai ki ingarangi. No taua cau ano ka hoki mai te utu a Kuini Wikitoria ma ta raua tamaiti tuawha e whakaoti tona hiahia tamaiti, ara, ma te Paremata o Niu Tireni me ana Minita. Hupu tonu ake te ha nei i rurga i enei kupu a Kuini Wikitoria. No te tau 1900, ka whanau he mahanga ko te "Kaunihera Wbenua" he taaue ; ko te "Kaunihera Maori Marae" he wahine; hei whare mo te tangata rang.itira. mo te pani, mo te poueru, me te rawa-kore mete manene, mete hungaiti. e tuturu ai te noho i runga i te ngakau ata whakaaro marie ki nga mahi hei awhina, hei painga mo nga tinana tokomaha, kua oti nei te tuhi i runga ake nei. Tena e nga pani, e nga poueru, e nga rawa kore, e nga mmene, mete hunga-iti, maranga maranga e ara ki runga, ruia te puehu i runga i a koe, whakatiputia te tangata ki nga hua pai ote whenua. Ivai runga l a koe te ra ngatiratanga ote rangimarie e awhi ana. Tena te kaba, te tupato, te mohio, pania atu te mangerehonia mete wbakama ahua kau; engari puritia te whakama tika i korerotia i runga ake nei, tangohia mai ko te puku mahi i nga hoa oto oneone, mete puku korero, mete puku rauhi i te tangata i te taonga, mete puku hanga ite whare mo tou kotahi, me tou hoa wahine me a korua tamariki. E wehe i roto i ou whanaunga, i tou hapu hoki e noho huihui ana. Pikitia te turanga o te whakaputu, o te rauhi, o te whakawbaiti kite rua; tana te wa kai mua ito aroaro etu ana mai, e karanga mai ra i runga i tona taumata, ''Kia mahara ra ki nga ra o toou kaumatuatanga, e tutuki ai te kaha mete ngoikoretanga kite 70 mete 80 tau," kua rongo nei tatau i tenei kupu nui, mai te whai kaha ka tutuki ai te ora tinana kite 80 nga tau. Tena whakamatauria kai te whea waahi te kaha mo tenei kupu e takoto ana? Me korero ake e matau te tikanga o tenei kaha; kia pai te whakahaere ate tangata i tona tinana; kia tupato ia ki nga mea e kitea atu ana e ona konohi he mate kai roto;

a, kia tupato hoki ia mo nga mea e whaka arjtia ana e tona ngakau, e ana ranei e ona ringa; me ata whakahaere pai nga kai e Lukua ana e ia ki roto i tona ngakau. bei toto, hei wai whakatipu i tona tinana e roa ai ona ra ; me mohio hoki ia i te tuatabi ki nga korero e rongo ai ona tarin'„ r a lie pai he kino ranei, ka whakarite ai e ia ko te pai. Ko tenei taonga hoki ko te Wairua *e korerotia nei, kai roto i te tangata lona kai nga nohanga, penei ai tona abua, ko nga mea ;? kakara ana kite ihu ote tinana, he kawa he hiunga ki a ia; ko nga mea he kawa lie ha unga kite ihu ote tinana, be reka he kakara kau kite Wairua. No konei me haere tabi te tnpato te mohio, hei whakakakara i nga inei e haunga ana kite ibu ote tinana, kia whai ita tona Wairua i whakakakara ai. Mehemea hoki ki tohe te tinana ki tana mea i rongo ai i te kakara, ka tabi, ka rua, ka toru, kua rere te Wairua, kua puta ki waho o te tinana ngaro atu, kna kore he painga, moumou noa iho ana mahi. No konei tenei kupu a nga tangata inatau o mua, e penei ana, ma ia tangata ano e whakaora tona Wairua tona Wairua. uia nga mahi a te tangata e mau ai. e roa iho ai hoki kite 70 mete 80 ngi tan. Me hoki ake ano ta matau korero mo te '•Kaunihera ]\iaori Marae." Te iwi kia mau, kia man, puritia, puritia tawhia, heoi ano te piringa mai o te rarangi 71 o te Ture nui o Niu Tireni ote tau 1852; ko tou ingoa be Kawanatanga takiwa, e rua tekau (20) enei Kawanatanga kua tu nei ki runga i Aotearoa, ko nga pakeketanga me nga tanmahatanga me whakatikatika. Koi whai te ngakau kite tnanu ora, ka rere katoa raua tokorua, na ie Pakeha te whakatauaki nei Engari e noho i runga i lenei kupu, ae T ae, kua maha hoki nga ra i noho ai te iwi ki runga i tenei kupu, kaore, kaore; kua whanau hoou tenei ki roto i tenei ingoa e tumanakotia ana e te iwi me nga matauranga, me nga kaumatua, me nga rangatira kia Kawanatia te iwi puta noa nga motu o Niu Tireni. Otira ko te mea nui hei ata tirohanga ma te ngakau whakatipu tangata, ko te ata tipu o te tangata i te kapu o nga waewas tae noa kite mabunga. a mihia ana e korerotia ana tenei tu ahua i nga waahi katoa. E kore e mihia e korerotia ranei te tangata tipu kino, haunga ano ia te tipu kino i roto i te whakapono, engari ko te tipu pai tonu o tona ahua tangata, e whakafcauakitia nei e nga kaumatua, "Toia nga waewae o te tamahine a mea, kia pai ai te haere i te parae ki Manutuke, hei ingoa ntou kite roro ote whare o tera tangata mete marae hoki o tera wahine." Koia tenei taua kiri e mau nei i o

tatau takawaenga, e kiia nei he Haawhe-ka-ihe ara te kiri o Ibaraira, me whai ano te reo, ahakoa iti nei e mau mai ia koutou, he mita no te reo Heperu kna marama ki roto ki nga iwi kaioa. Ki ta matau whakaaro, me tango te iwi Maori i te rahurahu o nga ringaringa o te Hainamana kite oneone o te eka kotahi, kaua e whakahawea te ngakau mo te iti o te putanga mai o te utu a te oneone mo te rahurahu a te ringa, engari me noho koe i runga i tenei knpu a nga kaumatua e tohutohu nei i nga wa o mua, "Penapenatia hei ora mo ou iwi." E kii ana tetahi kapu, 'Rauhitia ki roto i to konange pa!<u, ka whakairi kite tuarongo o to whare." Kaati ko te Karaipiture tapu e kii ana; "Huna tou mata ki nga hui, ki nga tangihanga, ki nga takaro, e to mo ki toou ruuma i roio rawa, ano ka kati tou tatau inoi atu ki tou matua i te waahi ngaro ma ana kce e utu nui," ki nga hua o te oneone, mete o ton knnohi, me tou ruhatanga i te kaha o te wera o te raumati. mete maeketanga o te poo te Hotoke me whai tenei e nga tai-tama, timuta atu te pakeke i te 15, 20, 25, 30, tutuki atu kite 40 tau ; titiro atu ki mua nga konohi kite wa o te maanga o nga pahau, mete kore kabatanga o te tinana, ka tango inni ko te robe o te oranga o tinana kite 70 mete 80 tau. ka hnri ki niuri o te 80 tau ka matara te rum o te kete, ka taka t.i tamga buna ki raro o te puhera. Ko nga hunga whaiti te oneone me whai i te ora uie te whai rawa ta nga o te ILtinamana. j nga otaota e whakatokia ana ki nga h;nu o Aoiearoa mete Waipoimamu. Ko te kaha hoki tenei o nga kaumatua i panuitia ra l te No. 4 o te o te tau 1899. Ko te tau i mnhia ai enei mauinitanga o nga kaumatua, no te tau 1852 53 54; he mea whakamiharo te titiro ki taua panui e mau ua i te "Puke." mehemea kai te mau ano ia konton taua No. 4 o te ''Puke" kia kaha te rapn a te binengaro i te kaha o nga kaumatua kite ahu i te onecne, i puta ai he painga nui kia ratau i roto i era wa. Ehara i te mea he mea kauburi e ratau kite parau te oneone, engari be mea na te uaua pakihiui tonu l huri te oneone, te putanga mai o nga hua rato ana kite tini kite mano kite rau e p ae. E kore e korerotia te nui o te Pakeba e noho tahi nei tatau, i te mea kua panuitia i era atu pui.ariga o te "Puke," kai te kitea nuitia e te konuhi tona nui, tona roa, tona tiketike o te Pakeha, ma nga tamariki e titiro e whakaaro atu hoki nga mea e kitea atu e o ratau kouohi a te Pakeha ; ma nga puku mahi oneone o te iwi Maori e whai te turanga o te Hainamana puku mahi i nga oneone o Aatearca mete \\ aipcunumu. He penei hoki te puku mahi o nga kaumatua Maori kua kiia i ruuga ke nei, ara, be waka he pakibiwi nga kai pikau mai. Ko ngautanga o aua waka e hokohokona ana kite taone o Akarana ; otira ko etahi mea pikau mai ano a ratau i a ratau kai he kaipuke no ratau

ake. Hea mea raahi kite karaone me fce kaheru ta ratau parautanga i te whenuaNa te Pakeha ano i tuku ki nga Nupepa o fcera wa, o te tau 52, 58, 54, hei whakamaharataega kia tatau i tenei wa ; i mohio tonu te iwi Pakeha tena e ngaro taua kaha o te iwi Maori, i te urunga o nga taitama me nga taitamahine ki roto ki nga vrhakaaro hou o te matauranga tuhituhi mete whika. Engari ma ratau e tuku kite Perehi hei pupuri, hei tiaki, hei whakahoki i te ngakau o Dga whakatipuranga o te iwi Maori e beke mai a muri, me era atu mahi a te iwi Maori, e kore nei e takahi i te rangimarie o nga iwi e rua, e noho huihui nei i raro i te niaru o Ringi Eruera vii. He mana hou tenei, ko te huarahi hei haerenga atu ki tenei mana, kua takoto noa atu i tona whaea ngakau pai, arofca hoki kite iti kite rahi, rite tonu. Kua puta te kohanga hurihuri, te motu o Aotearoa kotahi te ohanga, ko Tirake tenei: — Porangocango ai te titiro kai te rango i wbaaki nw, ira te tangata homai, au e koio, hei te puneke o to konihi, au whakamate ra, nga tauranga papatiere. i e kore koe, e tata mai ka pee hi au, i turou au, kite ope hou no Tirake, i tangata hou, e uaratia nei e au i i. Nate Petangaroi kaumatua tenei Kupu, no te tau 1864 : Huia e huia tangata kotahi, Toroa e Toroa whakapai tangata, Kaka e o, Kaka e o, Kaka koari mai i tawhiti, aha ha, —e ka whiri ka whiri rawa aku vingaringa akn waewae kou a riro a liuuhu kou a riro i abaaha kou a riro i a rewbar whi, teneri ano au te kuhu nei ku ku ka puta kai tua tokorua putahi. Na te Haahi o te Kongo l?ai o lhu Karaiti e tu ant', i taua wa tenei kupu i te tau 1860, ko Papawai te marae, kcia tenei : "E tu ra pea he mea whit ki o koutou hope kite pono, kakahuria iho ko te tika hei pukupuku mo runga i o koutou pakihiwi, tangohia mai te Kongo Pai o te ramarie hei hii mo nga watwae, kia takatu ai koutou ; hei waho i enei katoa, e mau kite Whakapono hei wbakangungu rakau, e taea ai e koutou te tinei nga maati muramura katoa o te wairua 'cino." E 40 ng i tau e moe ana enei kupu ; i te tau 1860 kite tau 1900, ka puta mai nga hua o enei kupu e toru a nga kaumatua, koia tenei ko te Kaunihera Maori Maori, me te Kaunihera Whenua. Kaati ko te Kaunihera Marae hei kohanga mo te iwi, ara, mo te iti mo te rahi. hei taanga manawa hoki mo te hunga-iti ina pai te whakahaere a te mohiotanga mete matauranga. Ko te Kaunihera Whenua hei taura kukume mai i te rawa ki nga tangata takitabi, hei painga mo tona tinana anake me ona uri. No reira kaore rawa e nui nga kupu a te kai tuhi mo runga i tenei taonga o te iwi, engari ka hapai tonu ia i te tika mo te katoa, he taonga hoi i i tumanakotia e nga kaumatua kua

heke atu kite po, no te tau 1900 katahi ano ka kohera nga puaawai, ka rere hoki nga manu ote rangi kite inu i nga wai o nga puaawai whakamiharo, i tumanakotia ai e ratau i nga tau ka taha ki tua. Kia ora koutou katoa. "Te Puke Ki Hikurangi."