TE PUKE KI HIKURANGI

Puke ki Hikurangi, Issue 27, 18 December 1905, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI

[PUTEA]

[Kite Etita ote "Puke Ki Hikurangi," panuitia atu te Pire na hei mohiotanga mo te iwi Maori; na te kai arahi ote Apitihana tenei Pire, ko a tera tuunga o te Paramata ka whakamatauria e ia kia paahi hei tare mo nga whenua Maori. —Hone Heke.J

Whakamarama i nga kai tango Riihi Whenua Maori.

HE PIRE E HUAINA ANA He Ture hei whakangakau nui kia whakatuheratia ai, kia whakapaingia ai nga whenua e puritia ana i raro i nga Riihi e tukua ana e nga Maori, a, hei hoatu punga e u ai te Taitara o nga kai-tango 1 nga Riihi o ana whenua, a, hei tiaki kei Rawa-koretia nga Maori e tuku-a-rrhi ana i aua whenua. NOTEMEA he maha nga eka whenua e puritia anai Niu Tireni i raro i etahi riihi i niahia e nga Maori no ratau aua whenua : A, notemea hei pamga mo fce iwi katoa, roe whakapai nga whenua e puritia peratia ana kia whai hua tonu ai: A, notemea he maha nga riihi kua mahia, engari i te mea he poto rawa nga tau o aua riihi, na reira e kore e taea e nga tangata no ratau nga whenua te whakaea nga mom kua pau i te whakapainga i nga whenua kua uru ki aua riiihi, kia whai hua tonu ai aua whenua : A, notemea ko nga kai-tango riihi whenua Maori, i runga i te ahua o nga ture e mana nei i naianei e pa ana ki nga tuku whenua Maori, hui atu kite awangawanga kei kore e whakahoutia aua riihi, mete nui o nga moni tera e pau i te whakahoutanga i aua riihi, mete ngakau kore kite whakapai i nga whenua e riihitia ana e ratau : A, notemea mehemea e hoatu ana he tikanga hei punga e u ai nga Taitara o aua kai-tango riihi, tera ratau e ngakau nui kite whakapai i aua whenua : A, notemea he mea pai me ahei aua kai-ta-ngo riihi whenua Maori kite whakawhiwhi i a ratau kite Fee-simple o tetahi waahi iti o nga whenua e riihitia ana e ratau, engari i runga ano i etahi tikanga e kore ai nga Maori no ratau aua whenua e kaha kite wha-karawa-kore ia ratau: Na keira kua meinga hei Tuee e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto ite Paremata, a, 1 runga ano i tona mana, ara:— 1. Te ingoa poto o tenei Ture ko "Te

Ture Whakamama i nga Kai tango JKiihi Whenua Maori, "1905." 2. Ko nga tuku katoa i mahia i raro i nga mana Kna hoatu nei e tenei Tore, me whakainana i raro i nga tikanga o "Te Ture Kooti Whenua Maori 1891." 8. Hei mahi ma te Kooti. i mua o tana whakamananga i tetahi taku i varo i tenei Ture, me tono e ia kia whakina ki a ia nga korero pono e marama ai ia, ko te moni e utua ana e kawenatatia ana ranei kia utna ino runga i tetahi tuku i raro i tenei Ture e rite ana kite wariu tika i runga i te makete o te bea e tukua ana e ia Maori no ratan te whenua e tukua ra. 4. Nga knpu "wbenna karaaihe tuatahi" "whenua karaaihe tuarua," whenua karaaihe tuatoru" i roto i tenei Tare, ona tikanga ko nga tikanga ano kua meinga nei mo aua Knpu i roto i "Te Ture Whakarapopoto Whakanohonoho Whenua, 1900;" a, mo nga kupu "kaitango riibi" me urn ki ona tikanga nga kai whakatutnki, nga kai-wba-kahaere, me nga tnkunga iho o ia kai-tango nihi; a, mo nga knpu "whenua Maori" ona tikanga ko te tikanga kua meinga nei mo te knpu "whenua" i roto i "Te Ture Konti Whenua Maori, 1894. 5. Ahakoa nga kupu o roto i "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," me ona Ture whakatikatika, nga kupu ranei o roto i "Te Ture Whakahaere i nga Wnenua Maori, 1900," me ona Ture whakatikatika, nga kupu ranei o Letahi atu Ture e whaimana ana i naianei i Niu Tireni, a, e pa ana ki nga tnkunga whenua Maori, ko ia taogata e whiwhi ana i tetahi riihi whai mana mo tetahi whenua Maori, engari kaorehe whakaritenga o roto i taua riihi e utua ai te kai-tango riihi mo ana whakapainga i taua whenua, me whai mana te Ture kite whakahou i taua riihi kite hoko ranei i te wbirii-boura o tetahi whenua o tetahi waahi o te whenua i uru ki roto ki taua riihi, i runga i nga tikanga me nga ritenga e whai ake nei, ara : (a.) Mehemea ko te whenua i uru ki. roto ki taua riihi he whenua karaaihe tuatahi, hei reira, mehemea kaore enui atu ana i te ono rau e wha tekau ona eka, ka tika ki ta te Ture kia boko te kai tango riihi i te wbirii-houra Feesimple o taua whenua ; a, mehemea be nui atu taua whenua i te ono rau e wha tckau eka, hei reira ka tika ki ta te Ture kia hoko te kai-tango riihi i te whirii-houra Fee simple o etahi eka o taua whenua, kaua e nui atu i te ono rau e wha tekau eka, a, kite whakawbiwhi i a ia ki tetahi nihi mo te toenga o taua whenua, mo tetabi wa kaua e roa atu i te rima tekau tau, timata atu itera i mah ; a ai taua rii-

hi, i runga i nga tikanga me nga ntenga e kicea ana e te Tiafci whakamana i taua riihi e tika ana e pai ana. (I).) Mehemea ko te whenua i uru ki roto ki tana riihi he whenua karaaibe turua, hei reira mehemea kaore e nui atu ana ite rua mano ona eka, ka tika ki ta te Tnre kia hoko te kai-ta-ngo riihi i te whirii-boura Fee-simple o taua whenua; a, mehemea he nui atu taua whenua i te rua mano eka, ka tika ki ta te Ture kia hoko te kaitango riihi i te whirii-boura Feesimple o etahi eka o taua whenua kaua e nui atu 1 te rua mano eka, a, ki te whakawhiwhi i a ia ki tetahi riihi mo te toenga o taua whenua, mo tetahi wa kaua e roa atu i te rima tekau tau, timata atu i te ra i mahia ai taua riihi, i runga ano i nga tikanga kua kiia ake nei: (c.) Mehemea ko te whenua i uru ki roto ki taua riihi he whenua karaaihe tuatoru, hei reira, mehemea kaore e nui atu ana i te viaia mano nga eka, ka tika ki ia te Ture kia hoko te kai-ta-ngc riihi i te whiiri-houra Fee-simple o taua whtnua ; a, mehemea he nui atu taua whtnua i te rima mano .eka, hei reira ka tika ki ta te Ture kia hoko te kai-tango riihi i te whirii-boura Fee-simple o etahi eka o taua'whenua kaua e nui atu i te lima mano eka, a, kite whakawhiwhi iaia ki tetahi riihi mo te toenga o taua whenua, mo tetahi wa kaua e roa atu i te rima tekau tau, timata atu i te ra i mahia ai taua riihi, i runga ano i nga tikanga kua kiia ake nei. (5. Me tino whai mana me tino whai tikanga whakahaere te Kooti Whenua Maori, i runga i te tono kia whakamanaia tetahi tuku i raro i tenei Ture, kite whakarereke kite whakakore ranei i runga ano ite ahua o taua keehi, i nga here e arai ana i te tuku o te whenua e uru ana ki taua tuku ina whakaatuna ponotia, mehemea be riihi tana tuku, ko ia Maori e tuku ana kei te whiwhi i etahi atu whenua, hui ai.u ki nga moni tera e utua k: a ia i raro i taua riihi, e rahi ana hei oranga mona, a, mehemea he hoko taua tuku, ko ia Maori e tuku ana kei te whiwhi ki etahi atu whenua e rahi ana hei kainga hei oranga mona ; engari ka ahei te Kooti ki te whakamana i te hoko o tetahi whenua, mete wewete i nga here e arai ana ice tuku o taua whenua. mehemea i runga i te whakaae o nga Maori e tuku ana, ka hainatia e te kai-tango i te hoko tetahi mokete o te whenua e tukaa ana hei pupuri ma te Maori e tuku ana, hei pupuri ranei ma tona kaitiaki ma ona kai-tiaki ranei, hei punga mo

tetahi taunaha mom reti pumau e rite ana kite ritua pauna mo ia rau pauna iia tau o te moni mo te hoko o taua whenua, mehemea ka kitea, kite wbakaarohia nga tau e toe ana c tetahi riihi i taua wa, hui acu ki nga monireiti e tika ana kia utuai raro i taua riihi, ka nui ake nga moni e hua mai ana ki taua Maori i taua taunaha moni reti, a, ka waiho taua whakariterice hei painga mo taua Maori e tuku ra, ahakoa ko taua taunabe moni reti anake te huanga mai o tetahi oranga mona. 7. Kaua he mom e tika ana kia utua i raro i taua taunaha moni reti kua kiia ake nei, e taea te tuku, te morfete, te tiati, te inuru, hei utu i tetahi whakataunga wbaka--vva, e riro ranei i tetahi kai-tango pekerapu, e riro ranei ahakoa i tewhea huarahi hei utu i nga nama a te Maori i mahia ai hei painga mo taua taunaha moni reti, a. kaua hoki taua taunaha moni reti e whakawhitia e whakakorea ranei kite kore e matua whakaaetia e te Kawana. 8. Kaua tetahi kupu o tenei Ture e kiia kai te whakamana i te tangohanga o te whi-rii-houra roe te Fee-simple o nga rahui Maori.