TE PUKE KI HIKURANGI.

Puke ki Hikurangi, Issue 26, 25 November 1905, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI.

PIRE REITI WHENUA MAORI.

Me hoki atu ta matau whakamarama kite whakahaerenga o te Pire Reiti Whenua Maori i te tau ka hori nei, 1904. I puta ai etahi kupu a nga mema mo runga i taua Pire, koia tenei:— 1 te wa i wbakahaerea ai taua Pire. katahi ka motinitia e te Honore Piti (Minita) kia tukua taua Pire kite Komiti. Ko te pntake o taua Pire, be mea kia utu Reiti nga whenua Maori. I raro i nga tikanga o -'Te Ture Reiti 1894," e utu ana i tebaawhe Reiti etabi o nga wbenua Maori, a, i raro i nga tikanga o tenei Pire, e meinga ana kia utu nga whenua Maori i te puuru Reiti, bui atu ki nga Reiti motubake. E mabaratia ana be men til:a kia tautokona atu nga Kawanatanga takiwa e mahi mai nei l nga huanui, a, e tiKa »ma kia utu atu hoki nga whenua M.-iori, i te mea hoki e baere nui ana ano nya i ru.iga i nga buanui. Kai te Tokioua 2 o taua Pire e mau ana te whakaaturani;a o nga whenua e meatiaana kia utu ile ka:oa ote Reiti. Ko nga wbenua e pamama o atn ana i te rima maero i nga buanui a te Kawanatanga, a, nga Kaute Kaunibera ranei, me kaua e utu Reiti, a, ko era atu whenua Maori katoa me utu Reiti, haaunga ia nga whenua papa-tipu. Kai te Tekiona 7 e mau ana nga tikanga e utua ai nga Reiti. Ko etabi o nga Tekiona be mea wbakauru mai i roto i te Komiti mo nga mea Maori, kotahi o aua Tekiona he mea whai tikanga nui rawa. Kia Komititia te Pire nei ka whakahe atu ai au mo aua Tekiona. Na, mo runga ite Tekiona 14 a—i wbakaurua mai ra e te Komiti mo nga mea Maori, e tino taupatupatu ana tera i nga tikanga o nga Ture whakahaere whenua Maori o tenei Koroni. I raro l nga tikanga o te Ture o naianei, kaore e wbai mana ana te Maori ki te hoko kite riihi ranei i tona wbenua, mebemea ka kore e whakaaetia mai e te Kawana i roto i tona Kaunibera. Na, ko taua rarangi bou e penei ana, ara:— "14a. Ahakoa nga here e wbakaekea ana e nga Ture wbakahaere wbenua Maori, e etabi atu Ture ranei, e wbakahuatia ?na ranei i roto i nga Tiwhikete Taitara, Karauna Karaati, etahi atu Taitara ranei e whakaputaina ana e te Kooti wbenua Maori, me wbai mana nga Maori whai take o nga whenua e riihitia ana i raro i nga tikanga o tenei Ture

kite riihi i o ratau whenua, ina whakamanaia ete Kaunihera e tetahi Kai-whakawa ranei o te Kooti Whenua Maori." Na. e tino takahi ana tana Tekiona i nga Ture e inana mai nei, e mea nei ina te Kawanatanga e tiaki, kia kore ai' nga Maori e noho whenua kore, a,e mea nei taba'Tekiona, me kaua e uiau tonu taua tikanga kua rite nei te whakatakoto, ara,' ma te 'matua. whakaae a te Kawana i roto i tona Kaunihera e ahei ai te Maori kite riihi kite tuku ranei ite whenua. Tetahi hoki ehara tenei i te urunga tika mo taua rarangi, 1 te' meahoki be Pire Reiti whenua tenei. ' '., Honore Omaua (Hon. Mr. Ormond) —E te Timuaki, he nui ke nga wbenua e takoto kau mai nei, kaore i te utu Reiti, kaore hoki e caea te mabi, te whakanobonoho ranei ki te tangata.. Kaore rawa he tikanga o aua whenua ki nga tangata nona. Kaore hoki a ratau nei moni. Ko aua whenua ehara ite whenua watea., engari ko te nuinga e kapi ana ite ngaherehere. Na', ko nga Maori nona aua whenua kaore e mana kite boko kite riihi ranei i o ratau whenua, i te mea kaore e taea ana i runga i tenei ahua o nga Ture whakahaere whenua Maori. Na, I era tau i whakaturia a Mahuta hei mema mo t'2 Kawanatanga, a, kiia mai ana i reira ko nga whenua o tona takiwa.ka'tukuna mai ki raro i nga tikanga o te Ture a,'ka watea aua whenua bei whakanohonoho tangata ki runga. Na, kua pewhea i naianei. Na Mahuta ano i whakauru nga rarangi kite Pire nei, nana ano i patn te Tekiona 8, a. ka kitea i runga i iena mahi ana, kaore rawa a ia me tona iwi i te whakapono ki nga Kaunihera Maori, e meinga nei ma ratau e whakahaere nga whenua Maori. Tetahi hoki na Mahuta ano i tuku mai te rarangi hou nei, e takahi nei i nga tikanga o te Ture e maua nei i naianei. Na, he mea ata miharo tenei, ite mea hoki i kiia mai ma Mahuta e taea ai te whakanohonohonga whenua e takoto kau mai nei. Na, i runga i tenei tu ahua o taua mahi, e msa mai ana ia kaore rawa he painga o nga Kaunihera Maori, me tona whakaatu mai hoki ko te mea tika me wbakakore atu nga Ture a te Kawanatanga e tu nei ia hei hoa Minita mo ratau. Honore Mahuta- - E te Timuaki, ka korero ake ahau i oku whakaaro mo runga i te Pire Reiti whenua Maori, kua pangia nei ki nga whenua Maori. Ki taku whakaaro ehara rawa tenei i te wa tika hei hoatutanga ma te Kawanatanga i tenei Ture kia pa ki runga i nga whenua Maori, i te mea ko nga whenua katoa kai roto i nga ringa o te Kawanatanga e pupuri ana. Kaore rawa nga Maori e whai mana kite whakahaere i o ratau whenua, na kona ka whakahe ahau ki tenei Pire mo runga i nga whenua Maori. Ko ahau etu nei i waenganui ia koutou, he mea karanga ahau

e te Kawanatanga kia baere mai ki konei, ki a uru tahi kite tirotiro kite tautoko i nga tikanga epa ana ki nga iwi Maoci. I ahau etu nei he Minita ahau no te Koroni. He turanga ano toku no oku tipuna no oku matua, tae noa mai ki ahau etu nei. I haere • mai ahau 1 mua i te aroaro o nga iwi i te hi- "_ kpitangdfmai i te kainga ki tenei waahi, eha"ra/i te 'mea'. i, baere tuobu mai ahau, engari ' na.te kupu"a te"Kawanatanga i kii ake kia tae mai ahau; ki konei, ma maua tahi e tiro- ' tifo nga tikanga mo nga iwi Maori. Narei•■'.s3. ahau i tae mai ai ki tenei waahi, kite .' .pji&aifcanga o nga kupu mo nga iwi e rua, 1 m&)ri,', Pakeha. Ki taku whakaaro hoki mo 1 Cenei'Pire tera e tahuri kite whakarereke i ' nga tikanga o roto i te "Tiriti 0 Waitangi." E te Timuaki, kanui toku'biahia kia rongo atu ahau i te whakataunga a tenei whare, i te putanga hoki o te ora mo nga iwi e rua. ' He patai tenei naku i te mana o te Kawanatanga e tango nei i nga whakahaere o nga whenua Mauri ma ana e whakahaere ? Mo enei mea e rua mo te • 'Tiriti 0 Waitangi" mo te Raupatu i nga whenua Maori, a, ko te whea te mea whai mana o enei mea e rua'? E kii ana te kupu o te "Tiriti 0 Waitangi," i whakaputaina nei e nga rangatira Maori i waenganui ia ratau, me to ratau whaea hoki mete Kuini, hei aia he tikanga mo nga iwi e rua, ara, me tuku ano te mana o nga whe"nua Maori ma te iwi Maori ano o ratau whenua e whakahaere. Mo te Raupatu, na nga rangatira ranei i mate ai te tangata mete whenua. na te Kawanatanga ranei ? 0 enei e rua, nawai o raua i bee ai, i te mea kua riro noa atu i a te Kuini te mana tiaki o te wbenua me nga tangata. I ahau hoki etu nei, kei raro ahau i nga tikanga i whakapumautia nei e aku tipuna e aku matua i waenganui ia te Kuini, no reira ahau i kii ai, ehara tenei i te wa tika bei whakapaanga mo tenei Ture ki runga i nga whenua Mrori. Ki taku mahara hoki ko nga rarangi e tukua atu nei, e haere ana ena rarangi ki runga ki nga whenua ka pangia nei e tenei Ture Reiti. E tika ana ano te kupu a toku hoa Minita, e korero nei kia hanga he Ture mo nga whenua Maori, engari ki taku mahara, niehemea ka hanga, he Ture, kaua e kiia ko tetahi anake o nga Ture e mahi, a, tfa waiho tetahi mo tetahi wa ka mahi ai, ki taku mahara mehemea ka mahia tetahi l naianei, me mahi hoki tetahi, kia kotahi ano to raua haerenga. Mo tetahi o nga patai e pataia nei e nga mema, mebemea ranei ka pa tenei Ture ki nga whenua here ? Ma aku e kii ake, ae, e pa ana taua Ture ki nga whenua e herea nei ete Kawanatanga. Mehemea e penei ana te whakaaro mo tenei tau ka haere tetahi o enei Ture ka waiho tetahi mo tera tau, kaore tenei e inarama ki toku whakaaro, engari e penei ana taku kupu me haere

rurua tahi raua i tenei tau. Kit 9 niaunu te here o nga whenua Maori, katabi ratau ka watea kite whakaaro i te Ture, haaunga te here e pa ana kite hoko kite ruokete ranei, kai te Kawanatanga tena e pupuri ana. Koia ahau e kii nei kia tika te mahri i te Ture, ko ahau nei ano te tangata hei tautoko. Ehara taku i te whakahe i te Ture, engari kia rite tahi te marania. Pu te tika te tuahi a te Ture, maku tonu e hapai. Ahakoa pango i taku konohi e ma ana i toku ngakau, engari koutou i m&, me o kouton ngakau he ma ano. Otira kite oti mai ia koutoa tenei tikanga, ko ahau nei ano hei tautoko. Kia ora tatau katoa, nga rangatira taki-tahi e noho nei i tenei whare, ma te Atua tatau katoa e tiaki. Te Riki (Hon. Mr. Rigg).—E teTirauaki, rnahara ana ahau ka whakaae katoa mai nga mema ia au e mea atu nei, nui atu to tatau koa ia tatau e whakarongo atu nei kite whai korero a Mahuta. I mohio atu ano tatau na te makariri i totoka ai te mamaoa o te reo o nga mema, e hiahia nei kite whai korero i roto nei. Na, kua rongo atu tatau i tona reo, a, kua mohio atu kua pukenga, kua vewa te mamaoa, a, kua mohiotia atu kai te mau ano i a ia te matauranga whakatakoto korero o tona iwi. H. K. Taiaroa. —E te Timuaki, e kore au e whakaroa 1 te Kaunihera. Kua ata whakarongo pai atu ahau ki nga kupu whakamaratus mai a te Omana i nga take i tnkua mai ai e ia ta ana rarangi hou mo te Pire nei. I ata korero ia mo nga whenua papatipu, ara, nga whenua kaore ano kia whafcataua nga take, a, e takoto kore mahi mai nei i nga Maori. Ki taku mahara mehemea ka whakaurua ki roto kite Pire te rarangi kua panuitia mai na e te Honore mema' na, tcra e hohoro te tuku atu o aua whenua kite Kooti, mete whanohonoho kite tangata. Kua roa nga Maori e hiahia ana kia whakataua nga take ki o ratau whenua, a, he maha nga take nana i whakaroa noa iho. Ko tetahi taKe he pau o te moni i te ruuricanga i nga whenua Maori, tetahi hoki ahakoa puta nga taitara ine ata tono ano kite Kawanatanga kia whakangawaritia nga here, kia taea ai hoki te whakahaere aua whenua. Otira kaore e whai tikanga ana kia whakamaramatia e au ona take kite Kaunihera, i te mea hoki kai te mohio mai nga mema kua roa noa atu e takoto kau mai ana aua whenna. Engari e whai take ana kia whai kupu atu au mo cunga mo nga korero a te Honore Mahuta. I te tuunga mai o taua Honore mema i roto i te Kaunihera nei, i ki mai ia i haere mai ia i rnnga 1 te tono atu kia uru mai ia hei hoa whakatikatika i nga Ture kia rite ai kite hiahia o te iwi Maori, kia puta ai hoki he painga mo ratau, a, kua whakaurua e ia tetahi rarangi ki roto kite Pire nei, me ta ana kii mai he mea whakauru i runga i te hiahia o tona iwi Maori. • Kai te whakapono atu ahau kite kupu kua korerotia mai na e taua" mema Honore, no reira ahau ka tautoko ;itu i a ia, kia man tonu ai

taua rarangi i roto i te Pire. I a ia e korero mai ra, i ata v/hakamaramatia mai e ia tona hiahia, engari hoki ki toku mahara kihei i marama te whakarongo atu a etahi mema, ara, kihei ratau 1 marama. Kaore ia i tono mai kite Kaunihera kia whakaae atu kia wetekia katoatia nga here e tau nei ki nga whenua Maori, engari i mea mai ia ko nga whenua e meinga nei kia utu reiti i raro i nga tikanga a tenei Rire, me whakawatea ki a taea ai e nga Maori whai take te riihi aua whenua, kia puta mai ai he oranga kia ratau. Kaore ia 1 tono mai kia wetekia nga here ki a taea ai e nga Maori te hoko aua whenua. I mea mai ia kia whakangawaritia nga here kia taea ai aua whenua te riihi, a, ko aua riihi me whakamana e te Kaunihera Maori, e tetahi kai whakawa raaei o te Kooti Whenua Maori. E te Timuaki, ki toku whakaaro e kore ano e tika kia paahita te Pire i runga i tona ahua i mauna mai ai, notemea ehara l te mea tika kia utu nga Maori i te reiti mo aua whenua i te mea e tau ana he here kia ratau, me to ratau kore kaha kite rapu huarahi e puta mai ai he oranga i aua whenua. Ki toku mahara he rarangi pai he rarangi totika taua rarangi. Kaati tena. Me whakamarama atu e ahau, he maha ke nga tu ahua take wnenua. Kai oku ake nei whenua, he maha ke nga tu ahua take. Ko etahi Rahui he tino here tuturu kai ruaga e inau ana, kaore e taea te hoko, te riihi, te whakawhiti ranei.- Kai etahi kaore e taea ana te hoko, te mokete, te whakawhiti ranei, engari ano te riihi ina whakaaetia e te Kawana i roto 1 tona Kaunihera. Ma, i runga i te rarangi ate Honore Mahuta, e tono mai ana ia kia wetekia ko te here kotahi anake, e pui ana ia kia mau tonn era atu here o runga o te whenua. Engari e tono ana ia kia wetekia ko te here e arai nei i nga whenua Maori, e kore ai ratau e ahei kite riihi atu i o ratau whenua. E te Timuaki, e kore au e whakaroa i aku kupu whakamarama atu, i te inea hoki e roa an e korero atu ana kia tino marama mai ai nga mema Honore ki ona tu ahua maha noa atu o nga taitara o nga whenua Maori o naianei. E hiahia ana ahau kia ata whakaaro nga mema Honore ki tenei ahua c te Pire, e meinga ana kia tae te hamene a nga, Maori kia utu i nga reiti kua pukai mai o ia tau, mete waiho ia ratau Maori kia noho kore maua, kore huarahi, hei rapunga moni mai hei utu i aua reiti. E tono atu ana ahau ki nga mema Honore, kia ata whakaarc ki enei ahuatanga o aua puta-' ke, me taku tono atu kia wwhakaae mai kia mau touu tenei raraugi i roto i te Pire. A, kite whai tikanga kia pera, me whakatikatika mai ano te Pire kia hangai tika ai, kia taea ai hoki te whakahaere pai. Pike Reiti Whenua Maori. I to taenga o te Pire kite Koruiti o te Kaunihera katoa, ka tae kite Tekiona 8. E mea ra kia tukuna nga whenua kaore ano kia utu Reiti kia riro ma te Kaunihera Mauri e whakahaere. Katahi ka motini a te Honore Mahuta kia patua atu taua ramngi.

No te pootitanga ka kitea, kotahi tekau i pooti kia mau tonu taua rarangi, kotahi tekau marima i pooti kia patua taua rarangi. Patua ana taua rarrngi. Ea tae kite rarangi 14a ka motini ate Honore Mabuta kia whakaurua atu tenei rarangi hou, ara:- - "14a. Ahakoa nga here e wbakaekea ana e nga Ture Whakahaere Whenua Maori e etahi atu Ture ranei, e whakahuatia ana ranei i roto i nga Tiwhikete Taitara, Karauna Earati etahi atu taitara ranei e whakaputaina ana e te Eooti Whenua Maori me whai mana nga Maori whai take o nga whenua e Beititia ana i raro i nga tikanga o tenei TuTure ki teriihi i o ratau whenua ina whakamanaia e te Kaumhera e tetahi Eaiwhakawa ranei o te Eooti Whenua Maori." Kotahi tekau i pooti kite whakauru atu i tenei rarangi. Kotahi tekau maono i pooti kia kaua e whakaurua atu. Hinga ana taua rarangi. "Te Puke."